filokalia

Bidden is een verheffen van hart en gedachten tot God. Voortdurend bidden is een voortdurend richten van verstand en hart op Hem.(Theophanes de kluizenaar)

De mare van het voortdurende innerlijke gebed, het ‘gebed des harten’, klinkt als een boodschap uit een verre- en tegelijk vertrouwde wereld.In geschriften als De weg van een pelgrim worden de geestelijke ervaringen geschilderd van mensen die hun leven met dit gebed weten te doordringen.Maar dat zijn persoonlijke ervaringen.

De kerk van het Oosten beschikt evenwel over een veelomvattend weten,een beproefde methodiek voor het innerlijke gebed. Hierin openbaren zich de leerstellingen en aanwijzingen van verlichte gebedsbeoefenaars in een begaanbare weg van meditatie die een beroep doet op ons vrije bewustzijn en leidt tot eigen geestelijke ervaringen:

‘Het voortdurende bedachtzame gebed des harten is de wetenschap van alle weten,de kunst der kunsten, het werk der werken dat voor iedere eenvoudige mens even toegankelijk is als voor de geletterde.’

Het voortdurende innerlijke gebed vanuit het hart gaat terug op de Heilige Schrift. Jezus Christus zelf leert te allen tijde te waken en te bidden, zonder ophouden te bidden, niet veel woorden te gebruiken, maar in je hart in het verborgene in geest en waarheid – in Zijn naam – tot de Vader te bidden.En apostel Paulus wekt op te bidden in geest en denken, zonder ophouden, en liever vijf woorden overdacht te spreken dan duizenden alleen met de tong.

Je vraagt je af: is dat eigenlijk wel mogelijk? En hoe is dit te verwezenlijken? Inderdaad, het ís werkelijk mogelijk en voor een echt christelijk leven onmisbaar.Want de begenadigde dialoog met God in het gebed is de polsslag van de mensenziel.

Sinds het oerchristendom hebben de zoekers naar God gestreefd naar deze voortdurende levende omgang met God en hebben zij zich steeds weer met korte veelvuldige aanroepingen innig en beheerst tot Hem gewend. De geestelijk ervarenen vonden het eenvoudigste en meest werkzame middel voor dergelijke korte aanroepingen in het zogenaamde Jezusgebed-het

Inleiding

De Grieks en Russisch Orthodoxe kerk kent naast het gewone, uiterlijke gebed ook het zogenaamde innerlijke of geestelijke gebed,ook wel genoemd het gebed des harten. Het woord gebed zou tot een misvatting kunnen leiden. Meer op zijn plaats lijkt het woord meditatie, en wel zoals speciaal beoefend in de Oosterse religies. Gebed veronderstelt de mens die bidt tot een God, kortom een tweeheid.Bij meditatie valt het accent van de beleving meer op de eenheid.Het onverlichte bewustzijn van degene die mediteert blijkt in wezen het Verlichte Bewustzijn. Het kleine ik blijkt samen te vallen met de Totaliteit, met Tao. Ik en mijn Geliefde zijn één. God en zijn toegewijde zijn één in wezen. Bij het gewone gebed blijft dikwijls een absolute kloof bestaan, een afgrond, tussen de beperkte, zondige mens en God.

Het geestelijke gebed is in de Orthodoxe kerken reeds vanaf de vroegste christentijd een soort esoterische traditie geweest, die van geestelijke vader op leerling werd overgedragen. Naast alles wat als officieel kerkgebeuren aangemerkt kan worden is er daar die merkwaardige lering, waarvan de christelijke kerken in het Westen geen weet hebben.

Bij een goede beschouwing blijkt de traditie van het innerlijke gebed er een, die niet alleen gekend wordt in het Oosterse Christendom.Het Hindoeisme kent zijn Japa-yoga, de Islam zijn praktijk van de dhikr en het Boeddhisme zijn Nembutsu. Al deze vormen van inner-lijk gebed hebben met elkaar gemeen de voortdurende herhaling van een korte spreuk. ‘Heer Jezus Christus, Zoon Gods, ontferm U over mij zondaar’ of ‘Namo Amida Butsu – Geprezen zij de Boeddha van het oneindige Licht en het oneindige Leven’ of ‘Lâillâhâ illâh-Llâh – Er is geen god dan God’.

I. Het leven in gebedsbeoefening

Wat is het gebed? Waarop berust het wezenlijke van het bidden? Hoe kun je het leren? Wat doorleeft iemand die bidt in zijn geest?

Al deze vragen zouden vanzelfsprekend hart en denken van elke gelovige moeten bezighouden, want in zijn gebed treedt de mens in dialoog met God, treedt hij met Hem in begenadigde gemeenschap en leeft hij in God. De verlichte kerkvaders geven op deze vragen antwoorden die berusten op ervaringen in het bidden met verlichte geest en zowel voor de gewone mens als voor de wijze toegankelijk zijn. Zij wenden zich tot iedere mens die God zoekt en leiden hem in tot de kunst van het bidden. (Hariton van Walaam)

– 23 –

1. Het eerste onderricht (naar Dimitri van Rostov)

1.Het eerste onderricht (naar Dimitri van Rostov)

Velen weten niet waarin de innerlijke verrichtingen van de beoefenaar van het gebed bestaan en begrijpen ook niet wat Gods schouw is. Zij hebben nooit iets gehoord over het innerlijke, overdacht verrichte gebed en zij menen dat de geschreven teksten van kerkelijke gebedenboeken voor het bidden voldoende zijn. Ook weten zij niets van de innerlijke dialoog met God in je hart en hebben zij de vruchtbaarheid daarvan nooit ervaren. Zij staan tegenover het gebed als een blind geborene tegenover het licht van de zon; zij horen er wel over, maar kunnen het niet bevatten en als gevolg van hun onbegrip lopen zij geestelijke wijsheid en innerlijke vervolmaking mis.Daarom is het hier de plaats om iets over het innerlijke onderricht in Godsbeschouwing en het ‘gebed des harten’ te zeggen, met behulp waarvan iedere gewone zoekende mens, met Gods hulp, kan beginnen orde te scheppen in zijn innerlijk.

De dualiteit van de mens en zijn gebed 24

De dualiteit van de mens en zijn gebed

De mens is van nature dualistisch en omvat een uiterlijke lichamelijke mens en een innerlijke geestelijke mens. De uiterlijke mens is zichtbaar,de innerlijke ‘verborgen mens uws harten’ (1 Petr. 3:4) is onzichtbaar.

Tweeledig is ook zijn onderricht: het uiterlijke onderricht bestaat in boeken, de wens naar geleerdheid, verstandelijke kennis en kundigheden;de innerlijke lering berust op het denken aan God, op liefde tot God, op warmte van geest,geestelijke beschouwing en gebed.Dualistisch is ook het gebed. Er is het uiterlijke, gesproken gebed en het innerlijk verrichte gebed. Het uiterlijke gebed heeft zijn vaste vorm, getal en ordening volgens het kerkelijke gebruik,zijn vaste tijd in het huis Gods of thuis. (Hiertoe behoren alle gemeenschappelijke gebeden volgens de aanwijzing: ‘Waar twee of drie in Mijn naam verenigd zijn, daar ben Ik onder hen’, en evenzeer de persoonlijke verzoekgebeden en die in godsdienstoefeningen.)

Het innerlijke gebed wordt in je binnenste verricht, op elke plaats,op elk moment, zo dikwijls als hart en verstand zich in vrijheid tot God verheffen. Dit gebed volgt de aanwijzing op van de Heer:’Maar gij, wanneer gij bidt, ga in uw binnenkamer en bid tot uw Vader in het verborgene’ (Matth. 6:6). Deze geestelijke binnenkamer is het mensenhart. Je draagt het overal bij je en je kunt je daarin op elk moment, ook te midden van de mensen, afzonderen en zonder woorden je geest tot God verheffen.

‘In dit kamertje van het hart zou de mens zich dikwijls moeten terugtrekken om in de volle warmte van een levend geloof in het verborgene tot God te bidden.’ (Dimitri van Rostov)

Het gebed dat de mens in liefde met God verenigt 24

Het gebed dat de mens in liefde met God verenigt

Alles berust op het ons vrijwillig en bewust keren tot God.

(Theophanos de kluizenaar)

‘Wees je bewust, dat het leven van je ziel afhankelijk is van een werkelijke band met God. Hijzelf is de Schepper, middelpunt en einddoel van de mensenziel, aan Hem dankt de ziel haar leven en haar innerlijke aard, voor Hem zal zij altijd leven. Want al het begerenswaardige op aarde, waar wij van houden en waarnaar wij streven (zoals familie, rijkdom en roem), is niet eigen aan de ziel; het is tijdelijk en vergaat. De ziel echter, die naar haar aard eeuwig is, komt slechts in God, de Eeuwige, tot rust. Hij verleent oneindige geestelijke genade, Hij is het hoogste goed van de mensenziel, waarvan alle schoonheid,wijsheid en liefde van deze wereld slechts een vage afspiegeling zijn. In Hem ligt de geboortegrond van de ziel,haar oorsprong, waaruit zij is voortgekomen en waarheen zij terugkeert zoals het lichaam ontstond uit de aarde en tot de aarde terugkeert.'(Dimitri van Rostov)

‘Evenals het aardse lichaam niet leeft uit zichzelf, maar van datgene wat de aarde het geeft en, wanneer het alleen opzichzelf is aangewezen, in verval raakt en sterft, zo is ook de ziel niet in staat uit zichzelf te leven. Ook zij heeft het licht, de voeding en de bekleding van de Geest nodig.’ (Makarios de Grote)

Daarom is een van de eerste taken in het leven met alle inspanning te streven naar het contact met Christus om in Hem eeuwig te leven. Slechts de diepste liefde vanuit het hart is in staat zich te verenigen met God, Wiens wezen liefde is. Hij houdt van hen die Hem liefhebben, verbindt zich met hen die zich aan Hem binden, komt hen tegemoet die Hem zoeken en verleent oneindige zaligheid aan diegenen die dorsten naar de zaligheid van Zijn liefde.

‘Om een dergelijke goddelijke liefde in het hart te ontsteken, je met God te verenigen in een ondeelbare gemeenschap van liefde is het nodig steeds je gebed te herhalen, waarbij je je geest tot God verheft.Zoals regelmatig bijgeschoven hout de vlammen voedt, zo wekt een dikwijls herhaald gebed, verdiept in God, een goddelijke liefde in het hart.Deze doet de hele innerlijke mens ontvlammen, verlicht hem en schenkt hem leven,ontsluit hem alle verborgen wijsheid en maakt hem als het ware tot een vurig vlammende seraf, die in de geest voor God staat, Hem in zijn geest aanschouwt en daaruit geestelijke zaligheid put.'(Dimitri van Rostov)

2. Het werkzame en het beschouwelijke leven 25

2. Het werkzame en het beschouwende leven

God vinden wij door inspanning en er ijverig ons best voor te doen, maar ook door het aanroepen van de naam van Jezus volgens de daartoe gestelde regels. (. . .) Door inspanning en er ijverig ons best voor te doen streven wij naar een reiniging van ons hart en een herstel van onze geest. Door beschouwing verheffen wij onze geest tot God, die alle onreinheden verbrandt en intocht houdt in ons gereinigde hart. (Gregorius van Sinaï)

Een voorwaarde voor het gebed zijn de juiste verrichtingen en de beschouwing. Deze komen overeen met de lichamelijk geestelijke

– 25 –

gesteldheid van de mens.

De weg van het werkzame leven wordt gevormd door onthouding,waken, het uiterlijke gebed met buigingen en knievallen en de overige lichamelijke handelingen.

‘De weg van het leven. in beschouwing berust op het verheffen van het denken tot God, het lezen van de Heilige Schrift, het nadenken met waakzaam hart, over God, Zijn werken en eigenschappen,in-nerlijk Jezus-gebed en beschouwing in de geest. Wie streeft naar dit geestelijke leven moet beginnen met de uiterlijke handelingen en dan opklimmen tot beschouwing. Want zonder de juiste verrichtingen is de ware beschouwing niet te bereiken. Inspanning en werkend bezig zijn dienen ertoe ons van hartstochten te reinigen; zij leiden tot de trap van werkzame volmaaktheid en ontsluiten daarmee de weg tot de geestelijke beschouwing.’ (Serafim van Sarov) Evenredig aan de mate waarin wij de geboden van het evangelie vervullen wordt onze natuur van hartstochten gereinigd; steeds meer verwarmt zich ons hart in het beschouwend denken aan God. Maar ook dan moeten wij de inspanningen van het leven niet achterwege laten, want deze zijn een steun voor de beschouwing en beschermen ons tegen de hoogmoed.

Beide bekwaamheden ontwikkelen zich met behulp van elkaar,waarbij de inspanning het begin van de weg bepaalt, de beschouwing de verdere loop vastlegt. Niemand kan zich aan deze wet onttrekken.Alleen hij die geleerd heeft getrouw zijn dagelijks werk te doen en het uiterlijke gebed te verrichten,zal zich met evenveel getrouwheid aan de innerlijke regels houden. Hoe wil je Maria zijn en God beschouwend dienen, als je nog niet het peil van Martha (de uiterlijke dienstbaarheid) hebt bereikt? Zo behoort de trede der werkzaamheid als eerste stap bij een ieder. Hierin openbaart zich de innerlijke inspanning in het naleven van de geboden. De voorbereidende stappen tot de beschouwing worden gevormd door uiterlijk gebed, schriftlezing en overdenking, en een leven in de tegenwoordigheid van God. De echte beschouwing of geestelijke schouw, als tweede fase,bestaat erin, dat de innerlijke mens uitsluitend leeft in een zodanige gemeenschap met God, dat deze uiterlijke handelingen overbodig maakt.

De juiste handelingen 27

De juiste handelingen

Neem elk werk als komt het uit Gods hand. (Theophanos de kluizenaar)

‘Je vraagt: Hoe moet ik God tijdens mijn werk in mijn bewustzijn houden? Dat kun je, als je elke bezigheid zo verricht alsof God ze je had opgedragen. Aan de andere kant zul je niets bereiken, als je aan God denkt en je dagelijks werk verwaarloost.

Hoe bereik je innerlijke concentratie bij de drukke bezigheden van alledag? Doe je werk met aandacht en vlijt, rustig en zonder haast,als een werk voor God, en je gedachten zullen bij Hem zijn.Verricht al je grote en kleine taken voor Gods aangezicht, beschouw ieder die je ontmoet als door God gezonden en vraag bij alles naar Gods wil.

De betrouwbaarste weg is de volgende: blijf getrouw op je plaats en doe alles wat die plaats vereist. Door getrouwe arbeid in gehoorzaamheid plant de mens in zichzelf de wortels van het leven als christen. Elke stap in het werkende leven leidt tot een volgende trap van rijpheid. Alles is innerlijke groei die zijn tijd nodig heeft.In het geestelijke leven is het precies zo als bij elk handwerk,elke kunst.Je kunt niets overslaan,niets meester worden wat niet met je innerlijke rijpheid in overeenstemming is.

Handel steeds volgens je geweten, in alle ijver en vlijt. Maar mijd het je te veel zorgen te maken, want dit laat het hart geen rust. Dat is de kwaal van de gevallen mens die zelf zijn lot vorm wil geven en het in alle richtingen najaagt. Dit versplintert je gedachten en staat je zelfs niet toe ze te concentreren op het voorwerp van je zorg. Drijf deze zorgen uit, doe ijverig je werk, wijd al je werk aan God en leg alles in Zijn hand.

Stort je niet overmatig op je werk, want het is goed en nuttig alles in de juiste maat en volgorde te doen.’ (Ephraïm van Syrië) Onmatige arbeid benevelt het verstand en verkilt het hart. Leer alles zo te doen, dat je hart warm wordt. Houd het zo bij het lezen, bidden en werken en ook in de omgang met mensen. Stel je het handelen van Christus ten voorbeeld en doe je best goed te doen. Dan zul je voortgang maken op de weg van door het leven gevulde eigen ervaring tot je tot woning van God geworden bent.

Laat je niet in verwarring brengen, als je talrijke plichten hebt die je beletten naar behoefte tijd te nemen voor gebed. Een dienst die je volgens je geweten vervult, bereidt je voor op indringend gebed en vervangt kwantiteit door kwaliteit. Niets begunstigt zozeer het gebed als een goed geweten en een God welgevallig handelen overeenkomstig Zijn wil.

‘Niet alleen het bidden zelf, maar elk wenden van hart en denken tot God bij alles wat je doet is reeds gebed. Daartoe leidt het voortdurend denken aan God. Wijd alle stappen in je leven aan God en richt ze naar Zijn geboden. Je kunt elke gelegenheid benutten om alles naar Gods gebod te doen, alles aan Hem op te dragen.Zo wordt je gehele leven aan God gewijd. Dat is alles. Zo eenvoudig is het.'(Theophanos de kluizenaar)

– 27 –

De beschouwing 28

De beschouwing

Het geheim van het geestelijke leven bestaat in het voortdurend denken aan God. (Theophanos de kluizenaar)

Doe je best voortdurend te leven in het bewustzijn van Gods tegenwoordigheid; maak je eigen, dat Hij zeer dichtbij, ja in je,is en je aankijkt alsof iemand je in je ogen kijkt. Dit eerbiedig gedachtig zijn aan God geeft een sterke helpende kracht; daarop berust al het leven in de geest.

Voor het vertrouwd raken met ons verstand en ons hart moeten wij ons voortdurend inspannen. Daarbij helpen beschouwende handelingen als gebed, schriftlezing en overdenking en beschouwing van het gelezene.

‘Breng met het God gedachtig zijn alles in verband wat je bekend is van de eigenschappen en werkingen van God en verdiep je daarin.Denk na over Gods schepping en Zijn voorzienigheid, over de belichaming van het Woord Gods en Zijn verlossingswerk, over Zijn dood,opstanding,hemelvaart en het doen neerdalen van de Heilige Geest; over de instelling van de kerk als hoedster van de waarheid en de goddelijke genade van de Geest. Overdenk ook de eigenschappen van God – Zijn onuitsprekelijke goedheid, wijsheid, rechtvaardigheid,alomtegenwoordigheid, almacht,alwetendheid,verevenheid en onmetelijke liefde.

Een dergelijke bespiegelende houding bij het lezen van de Schrift wekt een rijkdom aan heilzame gedachten op, die gepaard gaan met het denken over God. Zij wekken in het hart overeenkomstige geestelijke energieën op die zich in een warm dankgebed uitstorten:

Lof zij U, Heer, die alles hebt geschapen;

Lof zij U, Heer, die ons Uw beeld hebt geschonken;

3. Het gebed in het evangelie 31

3. Het gebed in het evangelie

(naar het vijfde gesprek uit Het verhaal van een pelgrim, Kazan 1911)

Het ware leren van Gods woord en de geschriften der vaderen berust op het verwerkelijken van het gelezene gedurende je gehele leven. Het wezenlijke van het evangelie en van het Jezus-gebed openbaart zich aan je naar mate je er uitvoering aan geeft.(Starets Makarij van Optina)

Het christelijke leven berust op het gebed. Het leidende gebod van de Heilige Schrift: ‘Heb God lief boven alles, van ganser harte,met al uw denken en geheel uw ziel, met al uw krachten’ verbindt ons hart met zijn Vader. Uit deze liefde komen voort het God gedachtig zijn, Zijn lof, onze dank en bede tot Hem.

In het gebed wendt de mens zich tot God. In het evangelie spreekt God tot de mens en leert hem het juiste gebed. Alle vier evangeliën bevatten de volledige onderwijzing in de kunst van het gebed, in de juiste volgorde.

Allereerst wordt de toegang tot het gebed ontsloten en de vorm van het gebed tot in zijn woordelijke tekst medegedeeld, vervolgens komen de voorwaarden, de onmisbare middelen om het te leren en afzonderlijke voorbeelden. Ten slotte volgt het verborgen onderricht in het innerlijke, voortdurende geestelijke gebed in de naam van Jezus Christus,

4. Soorten van en trappen in het gebed 38

4. Soorten van en trappen in het gebed

Het werkgebed en het zelfwerkzame begenadigde gebed (volgens Starets Paissij Velitsjkovski)

Door het eigen werkgebed bestrijdt men met Gods hulp de hartstochten; door het zelfwerkzame begenadigde gebed aanschouwt men God voor zover dit een mens mogelijk is. (Gregorius van Sinaï)

Er is een gebed dat de mens uit eigen inspanning uitspreekt en een begenadigd gebed dat uit zichzelf tot de gebedsbeoefenaar komt.Het eerste is het werkgebed van de beginner, het tweede het begenadigde schouwende gebed van de volledig gevormde; want ingespannen werken vormt de ladder naar het schouwen. Weet, dat alles wat de mens bewust en vrijwillig met Gods hulp verricht om zich tot liefde voor God en de naaste te brengen -dat al deze inspanning voor nederigheid en lijdzaamheid, voor het navolgen van het evangelie,alle onthouding, alle inspanning in het gebed slechts vruchten zijn van eigen werk, geen begenadiging.

‘Heeft iemand echter met de hulp van Gods genade – zijn hart en zijn ziel door eigen inspanning, maar bovenal door diepe nederigheid, van alle vurige hartstochten bevrijd, dan neemt de genade van de Heilige Geest bezit van zijn gereinigd verstand en leidt hem zoals een moeder haar kind aan de hand leidt – stap na stap overeenkomstig de mate waarin hij gereinigd is tot het schouwen van Goddelijke geheimen.’ (Izaäk de Syriër) Een dergelijk schouwen wordt alleen door Gods genade gegeven;niemand is in staat het naar eigen wens te verkrijgen.

De weg van het gebed leidt langs vaste treden op van het werkgebed tot het schouwende gebed. Tot het werkgebed behoren:het gebed in woorden,het aandachtige gebed van het verstand, het begrijpende gebed vanuit het hart en het onophoudelijke innerlijke gebed. Tot het zelfwerkzame begenadigde gebed behoort echter het schouwende geestelijke gebed.

– 38 –

Stadia van het werkgebed 39

Stadia van het werkgebed

Het gebed is de weg tot God. Een maatstaf van de afgelegde weg zijn de afzonderlijke omstandigheden en de trappen van ontwikkeling van het gebed. (Ignatius Brjantsjaninov)

Zoals onze betrekking tot God is, zo is ook ons gebed. Wie achteloos leeft en zich weinig bekommert om zijn innerlijk en zijn ziel, bidt ook achteloos zonder erbij te denken, koel en volgens het uiterlijke gebruik.

Wie moeite doet voor loutering en een goed uiterlijk gedrag,nog zonder zich in zijn innerlijk te verdiepen, spreekt of leest vele gebeden om daaraan zijn hart te verwarmen. Hij tracht ze met zijn verstand te begeleiden en ze na te voelen, maar dat gelukt hem maar zelden.Ontneemt men hem zijn woord inhouden, dan ontneemt men hem zijn gebed.

Wie in zijn innerlijk is doorgedrongen en God in zich draagt,staat in de geest voor Hem en biedt Hem zijn geconcentreerde gebed vanuit zijn hart, zonder veel woorden te gebruiken.Te veel gebedsinhouden zouden zijn gebed vanuit het hart doven.

Zo heeft elke menselijke omstandigheid, elke trede van de benadering van God haar innerlijke orde en ook haar gebed.

Het aandeel van het denken en van de ziel bepaalt de stadia van het werkgebed dat de mens uit eigen inspanning verricht. Bij een klein aandeel van het innerlijk is het gebed voornamelijk een woordgebed;zodra het bewustzijn steeds de inhoud begeleidt wordt het gebed aandachtig; antwoordt het hart met warme gevoelens, dan wordt het begrijpend vanuit het hart. Deelname van aandacht en hart behoort bij elk gebed. De aandacht moet letten op de woorden,het hart moet leren ze mee te voelen. Wie nog niet sterk is in het bidden dwaalt gemakkelijk af met zijn aandacht en zijn hart blijft koel. Oefening in het gebed bestaat erin de aandacht tot oplettendheid en het hart tot meevoelen op te voeden. Op die manier wordt het woordgebed geleidelijk tot aandachtig en begrijpend gebed. Dan pas is het een echt gebed.

‘Niet alleen met woorden moet men bidden, maar ook met aandacht, niet alleen met aandacht, maar ook met het hart, zodat het denken helder en duidelijk beseft.wat de woorden zeggen en het hart meeleeft met datgene wat het denken in beweging zet.Dit alles tezamen maakt het juiste gebed. Ontbreekt er iets, dan is je gebed onvolledig of het is zelfs geen gebed.’ (Theophanos de kluizenaar)

Het uiterlijke gebed 40

Het uiterlijke gebed

Eerst is het gebed een zelfgewilde plicht later een innerlijke behoefte van het hart. (Theophanos de kluizenaar)

De eerste stap is het lichamelijk beoefende werkgebed.Dit bestaat uit staan, buigen, knielen, lezen of het volgens vaste gewoonte opzeggen van uit het hoofd geleerde gebedsformules. De aandacht verslapt, het hart blijft zonder gevoel. Dit gebed is slechts een traditionele uiterlijke handeling.Ervaren gebedsbeoefenaars zeggen hiervan: ‘Het alleen maar uitspreken of zingen van woorden ligt op het peil van een zuigeling (in de geest); het is een kinderlijk, grof en heidens onvermogen zonder ontwikkeling dat alleen door het lichaam wordt uitgevoerd. Welk nut heeft het als je de woorden van een gebed opzegt of zingt, maar niet met aandacht de inhoud volgt,als je niet voor God staat, maar afdwaalt naar andere gedachten?Zo’n gebed blijft zonder vrucht. Hoe moet God je verhoren,als je jezelf niet hoort?’ (Vader Kyprianos in de Philokaleia)

Vertwijfel echter niet en houd niet op er moeite voor te doen,ongeacht je onvermogen. Er is veel geduld, moeite en inspanning voor nodig om van het uiterlijk verrichte gebed te groeien naar het beheerste,door aandacht begeleide gebed.

– 40 –

Het aandachtige bewuste gebed 40

Het aandachtige,bewuste gebed

En bidt daarbij met aanhoudend bidden en smeken bij elke gelegenheid in de Geest, daartoe wakende met alle volharding en smeking…(Ef.6:18)

De tweede stap is het aandachtige, bewuste gebed.Het denken raakt eraan gewend zich bij het bidden te concentreren op de inhoud van het gebed en deze inhoud van het begin tot aan het einde bewust tot uiting te brengen.De aandacht schepte en band met de geschreven inhoud en doet deze als iets eigens uitspreken.Dit gaat gepaard met een groeiende eerbied voor God, in het bewustzijn voor Zijn aangezicht te staan.Wie geen door aandacht begeleid.gebed verricht,verricht geen gebed,maar slechts het ledige hulsel.

– 40 –

Het begrijpende gebed vanuit het hart 41

Het voortdurende innerlijke gebed,het gebed des harten 41

Het voortdurende innerlijke gebed,het gebed des harten

Zonder voortdurend bidden is het onmogelijk God te naderen. (Izaäk van Syrië)

De laatste stap van het werkgebed wordt gevormd door het voort-durende innerlijke gebed, het gebed des harten. Zodra het hart een zekere mate van reinheid heeft bereikt, doet de goddelijke genade zijn intrede. Een vonk van de Heilige Geest ontsteekt het hart en doet het ontbranden in warme gevoelens voor God. Door deze warmte aangetrokken blijft het denken in ongedeelde aandacht in het hart, verdiept in de beschouwing van God. De stormachtige vloed van gedachten komt tot rust; met de ziel gebeurt hetzelfde als met de vrouw met de bloedingen: haar bloeding houdt op. Voor Gods aangezicht stort het hart zijn verwachtingen en zijn leed uit,hoort naar Zijn woord, zingt Zijn lof of staat ontroerd voor Hem,bereid tot elk offer. Dergelijke omstandigheden komen het verinnerlijkte gebed steeds meer nabij en worden ten slotte ononderbroken.Het gebed vanuit het hart wordt zelfstandiger en doet zich nu eens voor als door eigen inspanning opgewekt werkgebed, dan weer als zelfwerkzaam gebed dat over je komt. Dit is het leven voor Gods aangezicht of het voortdurende gebed. Tot hier leidt het door eigen inspanning uitgesproken werkgebed-bovenal het Jezus-gebed.

– 41 –

Zelfwerkzaam begenadigd gebed 42

Zelfwerkzaam begenadigd gebed

Zalig de reinen van hart, want zij zullen God zien.(Matth.5:8)

Het begenadigde gebed komt zonder je eigen toedoen. De geest van het gebed komt over je en leidt je in het binnenste van je hart zoals wanneer iemand je hand grijpt en je meeneemt naar een ander vertrek. De ziel wordt hier door een andere macht gebonden en verblijft graag in je binnenste zolang de geest van het gebed haar draagt.In het eerste stadium van dit gebed ziet de ziel alles, zij herkent zichzelf en haar uiterlijke omstandigheden; zij is in staat te overwegen,zichzelf te sturen en zelfs deze toestand uit eigen wil te onderbreken.In het tweede stadium is de ziel als het ware in vervoering, in een verlichte toestand. Ze wordt boven zichzelf uit geheven en geraakt in een zodanige schouwende toestand,dat zij zichzelf en haar uiterlijke omstandigheden geheel vergeet. Ze leeft niet meer in gedachten,maar in een verhoogd bewustzijn van geestelijke schouw dat haar innerlijk zo aangrijpt, dat ze al het uiterlijke vergeet,uit haar bewustzijn verliest: het denken en bewustzijn worden één met het geschouwde (intuïtie). Hierbij is de mens niet in staat zichzelf te sturen of deze toestand te onderbreken. Dit is het werkelijk begenadigde of schouwende gebed. Apostel Paulus schouwde in deze toestand het paradijs. Ook de profeten leefden in deze toestand als de Heilige Geest hen daartoe verhief.

Het schouwende gebed is slechts in zoverre van de menselijke wil afhankelijk, dat het de mens gegeven is zijn hart door ijverige inspanning van hartstochten te zuiveren. Maar ook dan blijft het schouwende gebed een gave van Gods voorzienigheid. Wordt het hulsel van de hartstocht weggenomen voor zijn oog en zijn denken, dan wordt de mens opgeheven tot het schouwen en aanschouwt hij onuitsprekelijke heerlijkheid. Wie als sterveling eenmaal de spijs der onsterfelijken heeft geproefd, die vreugde heeft beleefd, is niet meer in staat zich aan iets te binden, iets te vrezen, maar roept met de apostel uit:

– 42 –

‘Want ik ben verzekerd, dat noch dood noch leven, noch engelen noch machten, noch heden noch toekomst,noch krachten,noch hoogte noch diepte, noch enig ander schepsel ons zal kunnen scheiden van de liefde Gods.'(Rom.8:39)

Het zou onzinnig, ja driest zijn een dergelijk schouwen te willen verklaren en uit te leggen met een onrein, door hartstochten beheerst denken, ons eigenmachtig in te dringen in het gebied van het schouwende gebed, waarheen God alleen diegenen leidt die rein zijn van hart. Maar wel kunnen wij de ons door God gegeven middelen tot inzicht nader beschouwen en verklaren op welke manier de mens dingen uit de bovenzinnelijke, verborgen wereld van de geest weet te bereiken.

Het eerste middel tot het herkennen van de wereld om ons heen is het getuigenis van onze zintuigen.Het tweede middel wordt gevormd door overwegingen en gevolgtrekkingen van het verstand over de gegevens die de zintuigen bieden. Maar daarboven staat een derde weg van herkenning, de weg van het schouwen in de geest,die door Gods genade bovenal wordt opengelegd voor diegenen die rein van hart zijn: ‘De reinen van hart zullen God zien’. Dat is het gebied van schouwend zien dat door het geestelijke gebed ontsloten wordt. Alles is hier in de geest. Elke openbaring van de Geest kunnen wij slechts verstaan als schouw van ons innerlijk geestesoog; noch de zintuigen,noch de formuleringen van ons verstand zijn in staat haar te bevatten.Over een dergelijk schouwen spreekt apostel Paulus (2 Cor. 12:2-4). Na wat hierboven is uiteengezet, kunnen we het schouwende gebed alleen maar beschouwen als een werk der genade en blijven wij eerbiedig staan aan de grens die ons past, waaroverheen slechts Gods genade ons kan voeren tot de onuitsprekelijke diepten van een verborgen geestelijk leven.

Wij worden er beslist niet om veroordeeld, dat wij door onze zwakte niet tot dit schouwende gebed komen. Maar wel wordt er zeker rekenschap geëist of wij ons hart en verstand hebben bewaakt en weerstand hebben geboden aan het boze in de naam van Christus.Want wij dragen Christus als doopgave in ons, maar kunnen of willen niet leren Hem in tijden van strijd aan te roepen om hulp: ‘Weet gij dan niet dat gij Christus in u draagt?’.

Velen sterven zonder het schouwende gebed te hebben bereikt,maar geen van hun inspanningen voor het gebed blijft vruchteloos: God verleent hen in het uur van hun dood of later het schouwende zelfwerkzame gebed dat hen als een fakkel omhoog leidt.

De geestelijke rijpheid van de gebedsbeoefenaar 44

De geestelijke rijpheid van de gebedsbeoefenaar

Geloof niet dat de trappen van het gebed iets willekeurigs zijn.iets dat kunstmatig is ingesteld. Nee, ze zijn het noodzakelijke gevolg van elke organische groei.(Theophanos de kluizenaar)

De beoefening van het gebed vereist een streng handhaven van de juiste volgorde. De ontwikkeling voltrekt zich organisch, ongemerkt,zoals het groeien van een plant of de groei van het menselijke organisme. Alles heeft zijn tijd.

De mens verricht aanvankelijk zijn gebed met inspanning en ijver.Dan wordt hij steeds meer door God gegrepen.De ene staat van innerlijke groei gaat over in de andere.Deze trappen zijn:het gelezen woordgebed,het aandachtige gebed, het begrijpende gebed vanuit het hart en ten slotte het uit zichzelf werkende, zuiver geestelijke schouwende gebed, dat ons in vervoering leidt tot buiten ons bewustzijn.

Wie de ene trap van het gebed heeft doorlopen, gaat, als dit Gods wil is, over naar de volgende. Het is onmogelijk ook maar één stap achterwege te laten, over te slaan of in tegengestelde richting af te leggen.

De lichamelijke mens gaat noodzakelijkerwijs van de kinderjaren naar de jeugd en de rijpere leeftijd en verandert in elke leeftijdsfase.De jonge man ervaart de dingen anders dan een kind,hij keert nooit meer terug tot de staat van zuigeling.

Op dezelfde wijze zijn er in het geestelijke leven rijpheidsfasen en het is een feit en geen belediging als je op een bepaalde trap van ontwikkeling staat. Niemand behoeft zich erover te beklagen dat voor hem onbereikbaar is wat een ander wel bereikt. Veeleer dient ieder zijn geestelijke rijpheid met zelfkennis en nederigheid te aanvaarden, want de lasten en verantwoordelijkheden van hogere gaven gaan toch boven zijn krachten. De werkzaam biddende mens groeit daarnaartoe door aandacht, godvrezendheid, pijnlijke zelfkennis en berouwvolle innerlijke ontroering, die zijn hart reinigen. Hij overwint nutteloze gedachtenweefsels, hartstochten en handelingen die voortkomen uit willekeurig egoïsme. Het ontluikende innerlijke gebed vanuit het hart vervult hem steeds meer met blijheid van geest en rust. Zo vertoeft de gebedsbeoefenaar in zijn hart voor God en treedt met Hem in dialoog. Onder inwerking van het gebed leeft en handelt hij voor Gods aangezicht en groeit hij van de ene ontwikkelingstrap naar de andere.

– 44 –

II. Voortdurend innerlijke gebed en Jezus-gebed 45

II. Voortdurend innerlijk gebed en Jezus-gebed

Het voortdurende, wijze gebed vanuit het hart is een gedurig verwijlen van het denken in het hart voor God. En het Jezus-ge-bed -als uiterlijke tekst is bijzonder geschikt om tot bidden vanuit het hart te leiden. (Theophanos de kluizenaar)

Voor je het gebed vanuit het hart gaat beoefenen is het goed daarvan een zo helder mogelijk beeld te hebben om de hele weg van het gebed die nog voor je ligt bewust, rustiger en zeker te kunnen afleggen.Het voortdurende gebed is niet een toevallig voorschrift, maar een onvervreemdbare trek van de christelijke geest,een verborgen leven met Christus (Col. 3:3). Het hele leven in al zijn verschijningsvormen moet door het gebed doordrongen zijn. Het geheim ervan berust in de liefde tot God. Als een liefhebbende bruid verblijft een ziel die God liefheeft met hart en gedachten voortdurend bij Hem, wendt zich steeds opnieuw met warm hart tot Hem.

‘Zoekt en gij zult vinden!’ Wat moet je zoeken? Een levende, tastbare omgang met God. Die wordt verleend door Gods genade. Want al het geestelijke leven komt voort uit de Heilige Geest. Maar je moet er zelf moeite voor doen en je inspanningen richten op een voortdurend denken aan God. Daartoe helpt het Jezus-gebed. Verblijf aandachtig in je hart voor Gods aangezicht en spreek uit:

‘Heer, Jezus Christus, Zoon van God,ontferm U over mij.’

Daarin ligt al het wezenlijke besloten. Wees je er daarbij van bewust dat het begrijpende gebed vanuit het hart berust op een warm gevoel voor God waarin je met je aandacht verblijft, terwijl je je voortdurend tot Hem wendt. Daartoe dient als uiterlijke vorm het Jezus-gebed.

Op deze manier wordt in je bewustzijn het denken aan God versterkt en straalt Gods aangezicht als de zon in je hart.Leg je iets in de zon,dan wordt het warm. Zo wordt ook de ziel verwarmd door het denken aan God, die de zon is van ons denken.

Je went eraan in gemeenschap met God te leven in je hart,zonder enige voorstelling of gedachte. Het denken verblijft in het hart gewoon voor God. Het wezenlijke van het gebed bestaat in het leven voor Gods aangezicht in het voortdurende bewustzijn en ervaren van Zijn alomtegenwoordigheid, in de overtuiging dat Hij overal is,ook in jou, en je gehele innerlijk doorziet, meer dan je jezelf doorziet.Dit bewustzijn berust niet op bepaalde voorstellingen, maar vloeit voort uit simpele overtuiging, ervaring. Wie in een warme kamer is voelt onmiddellijk hoe de warmte in hem doordringt;zo zou ook de geestelijke mens in ons zich tegenover God, de alomtegenwoordige moeten gevoelen, wiens wezen vuur is.

God gedachtig zijn is het leven van de Geest. Alle grote gebedsbeoefenaars zochten het voortdurend ontvlammen van hun hart voor God. Want God vraagt ons hart, als levensbron. Waar het hart is,daar zijn ook bewustzijn, aandacht, begrip en de hele ziel. Is je hart in God, dan is ook je hele ziel in God en verblijf je voortdurend in je geest voor Hem. Zodra je hart warm wordt voor God, word je godvrezend, ontwaakt krachtig je geweten en wekt een vurig ijveren op om volgens Gods wil te leven; en de inspanning daarvoor doet in je hart het vuur van de liefde Gods ontbranden. Deze begint je hartstochten te verteren, je innerlijke mens om te smelten en te vergeestelijken tot je gehele menselijke wezen doordrongen is van God. Naarmate je hart warm wordt voor God en je innerlijk zich reinigt, neemt de goddelijke genade zijn intrek en vervult het met de gaven van de Heilige Geest. Steeds meer verblijft je denken in voortdurend gebed vanuit je hart voor de levende God.

Ervaren gebedsbeoefenaars als Paissij Velitsjkovski schilderen in diepe eerbied deze wereld van het innerlijke gebed des harten.

1. Het gebed des harten van de oerkerk 46

1.Het gebed des harten van de oer-kerk (naar Paissij Velitsjkovski)

Met het wijze gebed hielden alle door God geïnspireerde vaderen van de oer-kerk zich voortdurend bezig en het straalde als een zon onder de kluizenaars op de berg Sinaï, in de Egyptische woestijn,rond Jeruzalem en in het gehele oosten: in Byzantium, op de berg Athos en op de eilanden, en ten slotte in heel Rusland. Vele vaderen ontstaken door overgave aan dit heilige gebed in een serafijnse liefde

– 46 –

tot God en de medemens, werden tot strenge hoeders van de geboden van God, reinigden hart en ziel van alle zonden van de ‘vleselijke mens’ en werden waardig gekeurd uitverkoren dragers van de Heilige Geest te zijn. Van Zijn goddelijke gaven vervuld, werden zij tot lichtbakens en vuurtorens van het Al en leidden door woord en daad talloze mensenzielen tot de zaligheid. Velen van deze verlichte geesten schreven met goddelijke inspiratie hun aanwijzingen voor het wijze gebed neer, die vervuld zijn van de wijsheid van de Heilige Geest en in hun kracht de Heilige Schrift evenaren.

Dit gebeurde door de bijzondere voorzienigheid van God,opdat deze goddelijke handeling uiteindelijk niet in vergetelheid zou raken.Laten wij daarom hier enkele dingen doorgeven uit de lessen van door God geïnspireerden, door de genade van de Geest verlichten,over het wijze gebed, het gebed dat door het denken in het hart wordt verricht.Lessen die gegrondvest zijn op de rots van het evangelie.

Oorsprong en doel van het voortdurende innerlijke gebed 47

Oorsprong en doel van het voortdurende innerlijke gebed

Roep vanuit het diepst van je wezen God aan, maak je gebed tot een wijding.(Starets Paissij Velitsjkovski)

God zelf gebood, als een zuivere offerande, het verborgen,uit het diepst van het hart verrichte gebed:

,’Maar gij,wanneer gij bidt, ga in uw binnenkamer, sluit uw deur en bid tot uw Vader in het verborgene.'(Matth.6:6)

Dit gebed wordt met volle aandacht, in alle stilte, in de meest innerlijke ontroering en berouw, in zielepijn verricht. Bid aldus, ‘en uw Vader, die in het verborgene ziet, zal het u vergelden.'(Matth.6:6)

‘Het heilige,wijze gebed,dat krachtens goddelijke genade werkzaam wordt,reinigt de mens van alle hartstochten, doet hem Gods geboden ijverig opvolgen, houdt hem bij alle verzoekingen van de boze ongeschonden en doet in hem onuitsprekelijke liefde voor Christus ontvlammen (Rom. 8:38-39). God zelf schonk de eerste mens het innerlijke gebed. Hij schiep hem naar Zijn beeld voerde hem in tot een paradijs van zaligheid om onsterfelijke tuinen te bewerken en te behoeden. Dat wil zeggen: zuiverste, hoogste, meest volkomen gedachten te uiten,rein van hart en gemoed in schouwend gebed zich te bevinden in zalige schouw van God en dit gebed ongeschonden te bewaren als zijn oogappel.

Toen de eerste mens het voortdurende gebed prijs gaf, het oor leende aan de verzoeker en voor hem toegankelijk werd,werd hij door een hulsel van duisternis bedekt. Zijn geestesoog sloot zich voor God en opende zich voor een wereld van hartstochten en begeerten. Zo verloor hij zijn oorspronkelijke bestemming en verviel hij in zonde en aan de dood.’ (Makarios van Egypte)

Uit deze verlorenheid werd de mens gered door het gebed des harten. Volgens de kerkelijke traditie wendde zich de Moeder Gods als eerste met diepe concentratie van haar denken in het hart tot God. Daarmee bracht zij de heiligste, meest gepaste offerande,maakte zij zich los van alle andere banden en concentreerde zij al haar aandacht als in een brandpunt in het voortdurende goddelijke innerlijke gebed vanuit het hart. Zo verbleef zij in het allerheiligste,boven alle onrust, alle hinder en materie verheven, in stilzwijgen en gebed voor God en volbracht zij deze nieuwe, onbeschrijfelijke weg naar de hemel en schouwde zij Gods heerlijkheid. Het reine voortdurende gebed vanuit het hart voerde de maagd Maria tot de hoogste hoogten van het schouwen van God en van de door goddelijking tot zij tot woonplaats werd van de ongrijpbare Logos zelf.

De wijhandeling van het gebed des harten die het denken op het altaar van het hart in de meest innerlijke concentratie verricht-leidt inderdaad tot schouwen van God. Elke andere deugd is slechts een middel tegen hartstochten en zieleleed. Schouwen van God echter is de vrucht van de gezonde ziel, de laatste vervolmaking van het werkzame gebed vanuit het hart. In de diepste concentratie van het voortdurende innerlijke gebed die boven al het aardse uit voert tot God, wordt de mens door goddelijkt; hij nadert als het ware het onbenaderbare, het Heilige Zijn.

Wie in onverdeelde aandacht volhardt in het voortdurende gebed,zijn hart reinigt en zich daarmee oplost in het onuitsprekelijk verheven,alle verstand en gevoel te boven gaand Licht,schouwt God als in een innerlijke spiegel.

Het innerlijke gebed berust op de Heilige Schrift 48

Het innerlijke gebed berust op dde Heilige Schrift

Het voortdurende innerlijke gebed vanuit het hart berust op de volledige lering in het innerlijke gebed vervat in de Heilige Schrift,die begint met de woorden van Christus:

‘Maar gij, wanneer gij bidt, ga in uw binnenkamer, sluit uw deur en bidt tot uw Vader in het verborgene; en uw Vader, die in het verborgene ziet, zal het u vergelden.’ (Matth.6:6)

Zo geldt dus dat je in je ‘kamertje van het hart’ geconcentreerd voor God moet verwijlen.

‘En gebruik bij het bidden geen omhaal van woorden’ (Matth.6:7)

Wend je dus eenvoudig en oprecht in ootmoet tot God; neem de tollenaar in de tempel als voorbeeld. In korte bewoordingen geeft hij uiting aan wat hem op het hart ligt: ‘Heer, wees mij, zondaar, genadig!’-en zijn gebed wordt verhoord.

‘Ik dank God, dat ik meer dan gij allen in tongen spreek;maar in de gemeente wil ik liever vijf woorden met mijn aandacht spreken, om ook anderen te onderwijzen, dan duizenden woorden in een tong.’ (1 Cor. 14:18-19)

Wees steeds je Heer en God gedachtig, want er staat geschreven:

‘Gij zult de Here,uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw aandacht. Dit is het grote en eerste gebod.’ (Matth. 22:37-38)

Heb Hem lief, waar je ook bent, wat je ook doet:

‘Want, waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn.'(Matth.6:21)

Prijs God in je binnenste. Volgens apostel Paulus kun je alles wat je doet, zegt en denkt verrichten ter ere van God.

‘Bid zonder ophouden’ (1 Thess. 5:17). Jezus Christus zelf leert ‘altijd te bidden en niet te verslappen'(Luc. 18:1):

‘Bidt en u zal gegeven worden; zoekt en gij zult vinden;klopt en u zal opengedaan worden.’ (Matth. 7:7-8;Luc.11:9)

‘Hij sprak een gelijkenis tot hen met het oog daarop, dat zij altijd moesten bidden en niet verslappen’ (De gelijkenis van de onrechtvaardige rechter, Luc. 18:1-8)

Het innerlijke gebed vervult met de gaven van de Heilige Geest 52

Het innerlijke gebed vervult met de gaven van de Heilige Geest

‘maar de Trooster, de Heilige Geest, die de Vader zenden zal in Mijn naam, die zal u alles leren.’ (Joh. 14:26)

‘De verlichte vaderen verstonden deze aanwijzingen en legden zich geheel toe op het voortdurende innerlijkegebed vanuit het hart. Zij zochten hun hart te beschermen en te reinigen door in hun binnenste Jezus Christus aan temroepen,in de overtuiging daardoor ook de andere deugden te zullen verwerven, maar zonder de reinheid van hart geen enkele blijvend te zullen behouden.'(Simeon de nieuwe theoloog)

Zo baseren de verlichte vaderen hun leerstellingen ten aanzien van de wij handeling van het innerlijke, door het denken in het hart verrichte gebed op de rots van de Heilige Schrift. Velen van hen hebben ons aanwijzingen nagelaten vol geestelijke wijsheid. Zij schilderen de heldhaftige innerlijke strijd, leren ons de kunst van het gebruiken van de naam van Jezus Christus – dat onoverwinnelijke vlammende zwaard van de geest tegen de tegenstander,en hoe wij het goddelijke Jezus-gebed op de juiste wijze moeten verrichten, met ons verstand in ons hart.

– 52 –

Het gebed vanuit het hart is een geestelijke kunst 52

Het gebed vanuit het hart is een geestelijke kunst

‘De verlichte vaderen karakteriseren het verrichten van het begrijpende gebed als kunst. Die bestaat hierin: het denken in waakzame nuchterheid te richten op het hart, te waken voor alle soorten van verzoekingen, te zien hoe, wanneer, waarvandaan en in welke mate ze naderbij komen. Vervolgens het gebed tegen hen te richten tot ze verdwijnen en dan weer terug te keren op je wachtpost.'(Johannes Klimakos)

‘Waakzame nuchterheid is een geestelijke kunst die de mens met Gods hulp volledlig bevrijdt van hartstochtelijke gedachten, woorden en handelingen.

Komt,en ik leer u de kunst -of liever de wetenschap van het boven zinnelijke leven,dat de geen die het volbrengt zonder moeite en gevaar leidt tot vrijheid van hartstochten.’ (Hesychios van Jeruzalem)

Men noemt het geestelijke gebed vermoedelijk daarom een kunst of een wetenschap,daar nauwelijks iemand het uit zichzelf leert zonder aanwijzingen van mensen die erin bedreven zijn. Het werkgebed dient ieder te verrichten, maar de hoge kunst, de geheimzinnige wij handeling van het denken in het hart, is zonder leidraad onmogelijk.

Welke voorbereiding is nodig voor het innerlijke gebed? 53

Welke voorbereiding is nodig voor het innerlijke gebed?

Het God gedachtig zijn of het gebed des harten staat hoger dan alle andere handelingen en is, evenals de liefde Gods, het hoogste van de deugd. (Izaäk de Syriër)

Het heilige innerlijke gebed vanuit het hart, dat aan de genade van God zijn werkzaamheid ontleent, reinigt de mens van alle hartstochten, wekt ertoe op met ijver de geboden van God in acht te nemen en beschermt tegen elke verleiding en verblinding. Dit goddelijke gebed vormt het hoogtepunt van alle geestelijke werkzaamheid en deugd, is de hoogste verrichting van het denken in het binnenste van het hart. Daardoor is het ook vatbaar voor de ongrijpbaar fijne vangdraden van de verzoeker.

Wie het innerlijke gebed wil leren, moet daarom het evangelie volgen; dat wil zeggen: afstand doen van eigen gedachten en eigenzinnigheid en het denken, de gevoelswereld en de wil van het evangelie ter harte nemen. Dat is noodzakelijk om – door echte gehoorzaamheid van het verstand – vrij te worden van alle meningen, zorgen en opwellingen van hartstocht.Door deemoed echter, die voortkomt uit gehoorzaamheid, kun je aan alle vangnetten van de verblinding ontkomen en in stille concentratie vooruit gaan in innerlijke ontwikkeling.

Heb je het geluk iemand te ontmoeten met geestelijke ervaring,dan kun je je volledig aan hem toevertrouwen. Vind je zo iemand echter niet, omdat mensen met een dergelijke ervaring tegenwoordig erg zeldzaam zijn, dan kun je je aanwijzingen ontlenen aan het evangelie en de geschriften van ervaren gebedsbeoefenaars. Deze geschriften bevatten het volledige onderricht in het innerlijke gebed. Verdiep je daarin in nederigheid, tracht ze na te volgen – en de goddelijke genade van de Heilige Geest, die daarin werkzaam is, zal je onderwijzen. Christus zelf wordt je leermeester in het voortdurende innerlijke gebed des harten.

Wat is het innerlijke gebed in zijn aard en werking? 54

Wat is het innerlijke gebed in zijn aard en werking?

Het heilige begrijpende gebed, dat dank zij Gods genade werkzaam wordt, reinigt de mens van alle hartstochten, wekt op tot het ijverig volgen van Gods geboden en beschermt tegen alle pijlen en verlokkingen van de vijand. (Paissij Velitsjkovski)

‘Naar zijn aard is het gebed des harten omgang en eenwording met God;naar zijn werking is het: verzoening door boetedoening en vrede met God, reiniging van zonden, een brug over alle verzoekingen,een verdedigingswal tegen verdriet, zegevierende strijd ter overwinning van alle strijd, het opdrogen van woede,zwaarmoedigheid en vertwijfeling,onuitputtelijke activiteit, bron van deugd en innerlijke gaven, ongemerkte vooruitgang, voeding van de ziel, verlichting van het denken, bevestigd vertrouwen, spiegel van het innerlijk. Het echte gebed is vooruitlopen op het laatste oordeel en Gods heerlijkheid.'(Johannes Klimakos)

‘Het gebed is voor de beginner een vuur van vreugde dat voortkomt uit het hart; voor de volmaakte is het een werkzaam licht. Bidden is geloven zonder omwegen, boodschap van vertrouwen,van werkzame liefde; een boodschap van God, een blijde boodschap van het hart; werk, voedsel en kracht van engelen; vertrouwen op zaligheid,teken van verlichting en heiliging; het aanschouwen van God, openbaring van de goddelijke genade en Gods barmhartigheid;het verlenen van de Heilige Geest, een lichtstraal van de Geesteszon, van Gods genade, Gods wijsheid – het begin van eigen wijsheid en de openbaring van God.

Het gebed is het hoogste van elk streven naar het goede,want in het voortdurende gebed kunnen wij alle deugdzaamheid van God afsmeken. In het gebed communiceert degene die is waardig gekeurd met de heiligheid Gods; zijn denken verenigt zich in onuitsprekelijke liefde met God. Wie zich dwing steeds in gebed te zijn, ontsteekt in een vurig streven naar God en ontvangt zijn mate aan de genade van geestelijke heiliging en volkomenheid.’ (Makarios van Egypte)

‘Het waakzaam zijn van het denken bi het innerlijke gebed werkt licht verwekkend, als een bliksemstraal, licht verbreidend, vuur verwekkend. De mens wordt van onredelijk en nutteloos tot een reine,vruchtdragende wijze in Christus. Ja, wij worden ziende, aanschouwen onzegbare geheimen Gods, drijven naar het zuiverste oneindige Licht, beroeren het, leven en vertoeven erin en ervaren Zijn goedheid.'(Hesychios van Jeruzalem)

‘Dit goddelijke gebed geeft deel aan de Heilige Geest en alle geestelijke gaven. Het reinigt het hart en verdrijft de tegenstander,bevrijdt van zonden, heelt lichaam en ziel en leidt tot het inwonen van Christus; het is een bron van goddelijke gedachten en beschouwingen, de oorsprong van verlichting, bron van genade en verlossing,want het prent ons de zegenrijke naam van Jezus Christus in.'(Simeon van Thessaloniki)

Wie zou, als hij de zegenrijke werkingen van het innerlijke gebed kent, niet ontsteken in ijver om het voortdurend te verrichten ten einde Christus voortdurend te dragen in hart en ziel, in onuitsprekelijke liefde tot Hem?

2. Het Jezus-gebed 55

2. Het Jezus-gebed

Het Jezusgebed is een beproefd, begenadigd middel tot het voortdurende innerlijke gebed des harten. (Theophanos de klui-zenaar)

Er is een begenadigd middel om in te werken op de mensenziel, waar maar een enkeling aandacht aan schenkt. Dit middel berust op het innerlijk aanroepen van de naam van Jezus Christus, bij wijze van gebed. Het heeft de kostbare eigenschap steeds, te allen tijde en overal, in de kerk en thuis, onderweg en bij elk werk ter beschikking te staan.

Met geloof aangeroepen, heeft deze naam een geweldige helpende kracht. Het wezenlijke van deze aanroep ligt echter niet in de woorden, maar in het voortdurend biddend denken aan Jezus Christus,in een gestadig je wenden tot hem. De woorden van het gebed zelf:

‘Heer, Jezus Christus, Zoon van God, ontferm U over mij!’

drukken slechts uiterlijk die gedachten en gevoelens uit die zij inhouden. Voortdurend verricht, geeft dit gebed ons toenadering tot Jezus Christus,maakt het ons Hem vertrouwd en verbindt het ons met Hem. Het voortdurend denken aan God wordt als het ware een wachter voor ons innerlijk, van al onze gedachten en gevoelens en laat niets onreins of onwaardigs in ons achterblijven. Onze aandacht richt zich op God – dat helpt ons verstrooidheid en nodeloze hersenschimmen te overwinnen, beschermt ons hart tegen niet goede neigingen, helpt ons bij het ordenen van ons binnenste en versterkt ons geloof en ons gebed. Deze innerlijke ordening weerspiegelt zich in al onze woorden en handelingen. ‘Leert de mens niet de wil van

Het gebed van de tollenaar in de tempel 57

Het gebed van de tollenaar in de tempel

Gods liefde is onmeetbaar. Telkens wanneer je Jezus Christus in gebed toeroept ‘ontferm U over mij’, antwoordt Hij in het verborgene: ‘Zoon,je zonden zijn je vergeven.’ (De weg van een pelgrim)

Het Jezus-gebed berust op het voortdurend met aandacht en eerbied aanroepen van de goddelijke naam van Jezus Christus in het levende bewustzijn van Zijn tegenwoordigheid; met de bede om de genade van de Heilige Geest teneinde denken en gevoelen één te doen worden met Hem. Het is het tot Christus gerichte -gebed van de tollenaar in de tempel en luidt:

‘Jezus Christus, Zoon van God, wees mij, zondaar,genadig.

Jezus Christus, ontferm U over mij.

Hul mij in Uw genade.’

Het behoort tot die korte gebeden die bijzonder geschikt zijn om je vaak en met aandacht voor God te doen staan en je hart voor Hem

Ieder kan het Jezus-gebed verrichten 60

Ieder kan het Jezus-gebed verrichten

Geloof niet dat je met het Jezus-gebed iets bijzonders verricht.Het is een natuurlijke verrichting van iedere mens.(Theophanos de kluizenaar)

De onervarene denkt, dat het Jezus-gebed een zaak is van geestelijk gevorderde mensen. Dat is niet juist. Ieder, die ernstig streeft naar innerlijke vooruitgang en verandering van aard, kan en moet het beoefenen.Evenals het onmogelijk is te leven zonder spijs en drank,is het ook onmogelijk iets geestelijks te bereiken of je te bevrijden van innerlijke verzoekingen zonder het Jezus-gebed. Alleen het Je-zus-gebed is in staat hersenschimmen en slechte neigingen, die

De wonderbaarlijke werking van het Jezus-gebed 62

De wonderbaarlijke werking van het Jezusgebed

Wat probeert men te bereiken door het Jezus-gebed? Men probeert te bereiken, dat de vonk van de goddelijke genade doordringt in het hart en het voortdurende innerlijke gebed begint. (Theophanos de kluizenaar)

De wonderbaarlijke werking van het Jezus-gebed berust op het veelvuldig, ja voortdurend, aanroepen van de Heer,het enige middel dat leidt tot het volkomen gebed en tot het verkrijgen van alle gaven van de geest. Alle deugd en vaardigheid is een gave van de Heilige Geest,die slechts diegene ontvangt, die zonder ophouden bidt:

‘Zonder Mij kunt gij niets doen’. (Joh. 15:5)

‘Bidt zonder ophouden’ (1 Thess. 5:17)

‘Bidt en u zal gegeven worden;’ (Matth. 7:7)

‘Indien gij Mij iets vraagt in Mijn naam, Ik zal het doen.’ (Joh.14:14)

Bidden is voor alles in het leven onontbeerlijk. Alle heil ligt in het gebed.

Wat kan de mens in vrijheid en bewust doen voor zijn verlossing,wanneer hij tot niets in staat is zonder bidden en zelfs niet op de juiste wijze weet te bidden? De mens kan veelvuldig bidden -de hoeveelheid van zijn gebed is aan zijn wil en aan zijn krachten overgelaten-de kwaliteit verleent alleen God. Deze ervaring maakt onze nederigheid des te dieper.

‘Veelvuldig bidden ontsluit een geheimzinnige toegang tot het ware gebeden daarmee tot het geloof en het houden der geboden.Het eerste,ja enige,werkzame middel tot geestelijke vervolmaking is het veelvuldige – en later het voortdurende – gebed, ook al is het nog zo gebrekkig. Ben je nog niet in staat God te aanbidden in geest en in waarheid,wordt je hart nog niet warm in het innerlijke gebed,bied dan aan wat binnen je wil en je vermogen ligt. Laat in elk geval je lippen eraan wennen de machtige naam van Jezus Christus dikwijls,bij voortduring aan te roepen. Dat is voor ieder mogelijk. Het veelvuldig herhalen leidt tot gewoonte, wordt tot iets natuurlijks en brengt na verloop van tijd je verstand en je hart in de juiste toestand.Veelvuldig gebed is het enige middel om te komen tot zuiver innerlijk gebed. De macht van Gods naam draagt bij veelvuldig aanroepen vrucht. Wees waakzaam en houd niet op Gods naam aan te roepen;wat doet het ertoe, dat je verstand nog verstrooid, je hart nog onrein is.

III. Onderricht in het gebed 64

III. Onderricht in het gebed

Het gebed is de toetssteen voor alles; het gebed is ook de bron van alles, het gebed brengt alles in beweging en geeft alles richting. Zodra het gebed in werking is getreden, is alles goed geordend.

– 64 –

1. De ordening van het gebed 64

1.De ordening van het gebed
(naar Theophanos de kluizenaar.

Voor het leven in gebed is strenge innerlijke orde nodig. Kies een vaste regel voor je gebed. Bepaal de inhoud en de tijd voor de ochtend, de middag en de avond, opdat je gebed niet meer afhankelijk is van het toeval. (Theophanos de kluizenaar)

Een vaste, bepaalde ordening is gunstig voor het bidden. Het is goed je eraan te wennen je op bepaalde tijden terug te trekken en bepaalde gebeden te verrichten. Deze ordening laat je wennen aan het inkeren in jezelf en beschermt je gebed tegen elke willekeur.Te veel of te weinig, slapheid en onmatige ijver schaden het gebed en leiden gemakkelijk tot verkilling of overspanning van krachten. Regelmatig bidden volgens een bepaalde maat voedt daarentegen het gebed en laat het sterker worden, zoals dagelijks water geven de planten. Alle grote gebedsbeoefenaars zijn begonnen volgens een regel, een keuze en volgorde van verlichte geesten. Dat wekt de geest van het gebed op.

Kies in het begin een korte regel om de nog niet gewende geest niet af te stoten. Volg die regel steeds, met eerbied, zorgvuldig en aandachtig. Later kun je de tijd van het gebed verlengen in overeenstemming met je behoefte en je groeiende krachten. Aanvankelijk neem je de inhoud van je gebeden uit het gebedenboek. Maak je

2. Hoe verricht je het Jezus-gebed? 67

2.Hoe verricht je het Jezus-gebed

Genoeg gelezen – je moet handelen. Genoeg toegekeken hoe anderen gaan – je moet zelf gaan. Zoek je het innerlijke leven – treed dan in je binnenste. (Theophanos de kluizenaar)

Voorbereiding 67

Voorbereiding

Zoals elk belangrijk werk moet ook het gebed worden voorbereid.Ga nooit onvoorbereid, midden uit de zorgen, gesprekken en werkzaamheden van alledag aan het gebed, maar bereid je daarop voor.Wacht een ogenblik en richt je gedachten op God. Maak je bewust wie God is en wie je zelf bent. Wek in jezelf het gevoel op hoe nodig je het gebed hebt; hoe het misschien de laatste gelegenheid is oprecht je fouten voor God te bekennen en om Zijn hulp te vragen. Onderga je eigen volledige hulpeloosheid – zonder Hem. En ga dan met het gevoel van de nood die je van alle kanten bedreigt aan het gebed,in vol vertrouwen op Christus, en wend je bescheiden, oprecht en met warm hart tot Hem.

– 67 –

Het oefenen van het Jezus-gebed 67

Het oefenen van het Jezus-gebed

Voor de kunst van het bidden geldt hetzelfde als voor elke kunst:zij wordt niet veroverd door theoretische kennis, maar door levenslange oefening.

Het Jezus-gebed wordt, evenals het christelijke leven zelf,niet doorgrond door een theoretisch leren, maar door praktische uitvoering tijdens de geestelijke groei van verstand en hart,terwijl je steeds dieper inkeert in jezelf.Het helpt bij het ontsluiten van de bron van levend, zelfwerkzaam gebed,dat leidt tot vereniging met Christus, dat het hart vrij maakt van al het onreine, dat diepe vrede en geestelijke zekerheid geeft en zo ons gehele innerlijke en uiterlijke leven verandert.Daarop berust de betekenis van het Jezus-gebed.

Ruim binnen je gebedsordening bepaalde tijden in voor het Jezus-gebed en spreek het meerdere malen uit aan het begin en aan het einde, of ook na elk ander gebed. Stel daarvoor een bepaald aantal malen vast of nog liever een bepaalde tijd -maar niet te veel ineens – en voer die langzaam op naarmate je eraan went. Oefen het steeds opnieuw, kort en geconcentreerd, een kwartier of een half uur

3. Kunstmatige middelen tot het leren van het Jezus-gebed 71

3. Kunstmatige middelen tot het leren van het Jezus-gebed

Het gebed is de kunst der kunsten. (Johannes Klimakos)

Ervaring in het geestelijk leven leert, dat hij die ijverig bidt nauwelijks onderricht nodig heeft. De deemoedige, geduldig voortgezette moeite die hij doet voor het gebed zal hem tot de hoogste treden van het gebed leiden. (Theophanos de klui-zenaar)

‘Maar wat zullen de zwakken, de laksen doen; en al diegenen die verhard zijn in de uiterlijke formaliteiten van het bidden, die verkilden in gewoonteregels? Hun toevlucht is een kunstmatig leren van het gebed. Juist voor hen is een kunstmatige inplanting in het hart ontwikkeld.'(Theophanos de kluizenaar)

De kenners van de geest beschrijven een reeks innerlijke handelingen en uiterlijke hulpmiddelen die volgens de ervaring bijdragen tot het verwerven van het voortdurende gebed. Daarmee geven zij hun leerlingen algemeen onderricht in deze kunst der kunsten en rusten zij hen toe om veilig – onder leiding van mensen die rijk zijn aan ervaring – deze weg te betreden.

Het wezenlijke van de zaak zien zij echter niet in deze hulpmiddelen,maar in het op de juiste manier verrichten van het gebed zelf.Daarom richten zij hun hele aandacht op de meest doeltreffende aanwijzingen.

In de Philokaleia vinden wij drie middelen tot het leren van het Jezus-gebed: het veelvuldig aanroepen van de naam van Jezus Christus, innerlijke aandacht bij deze aanroep en inkeer van het denken in het binnenste van het hart.

Deze drie middelen zijn er bijzonder geschikt voor om de bron van het geestelijke gebed in ons hart tot leven te wekken en het koninkrijk Gods in ons te ontsluiten. Ze worden daarom terecht drie sleutels genoemd voor deze heilige handeling.

– 71 –

Het veelvuldig aanroepen van de naam Gods 71

Het veelvuldig aanroepen van de naam Gods

Laat ons veel bidden. Hem, die ijverig, vaak, aanhoudend bidt met zijn door verstrooidheid verontreinigd gebed,verleent God het zuivere gebed. (Johannes Klimakos)

Om iets goed te doen, moet je het zo vaak mogelijk oefenen.Een bezigheid die wij dikwijls uitvoeren, wordt ten1 slotte tot een innerlijk

Innerlijke aandacht en warmte van het hart 73

Innerlijke aandacht en warmte van het hart

De innerlijke aandacht berust op een ongedeelde concentratie van het denken op God onder het prijsgeven van alle andere voorstellingen. (Vader Nikiforos, Philokaleia)

‘Het aandachtige woordgebed wordt tot begrijpend gebed,wanneer wij geconcentreerd bidden met het denken in ons hart. Naarmate van onze ijver en deemoedige inspanning verleent God ons als eerste gave de ongedeelde aandacht bij het bidden; deze begenadigde aandacht is blijvend, terwijl onze eigen concentratie slechts nu en dan met moeite in stand wordt gehouden.’ (Agapij van Walaam)

‘Aandacht is voor het ware gebed even onmisbaar als de lamp voor het licht. Span je in voor die aandacht; het gebed gaat meer in haar voetspoor dan van al het andere.’ (Kallistos en Ignatius,Philokaleia)’Om het denken te concentreren op de inhoud van het gebed, moet je het in je hart leiden. Want in je hoofd, waar de gedachten elkaar verdringen, kan het zich niet concentreren. Wie dat zwaar valt moet zich bijzonder behoedzaam bezinnen op de zin van het gebed dat ontsluit het hart. Zodra de aandacht doordringt in het hart,stuurt zij als naar een brandpunt- daarheen ook alle krachten van de ziel. Deze concentratie wordt in het hart direct beantwoord door een fijn aanvoelen, dat het begin is van innerlijke warme gevoelens voor God. Deze warmte trekt weer de aandacht aan. Zo wordt de aandacht eerst door wilsinspanning gestuurd naar het hart, waar ze warmte opwekt. Daarna blijft zij door die warmte zonder inspanning in het hart. Beide wekken elkaar in wisselwerking op. Hetzelfde geldt voor het tegendeel: afnemende aandacht verkilt, afnemende warmte verzwakt de aandacht.’ (Theophanos de kluizenaar)

– 73 –

Inkeer van het denken in het binnenste van het hart

Tijdens het gebed moet je denken zich in je hart bevinden,zich daarin bewegen en vanuit de diepten van het hart bidden tot God. Daarin is alles gelegen. (Theophanos de kluizenaar)

‘Wil je leren hoe je met je denken ingaat in je hart en daar verblijft,dan zal ik je inlichten.

Als voorbereiding daarvoor dient volledige gehoorzaamheid aan de geboden van Christus en de aanwijzingen van je geestelijke vader.Voor alles moet je drie dingen volbrengen: laat je zorgen afsterven,

– 73 –

heb een zuiver geweten en wees gelijkmoedig in alles. Wat betekent dit?

Laat je zorgen afsterven: Houd je vrij van alle zorgen;ook om goederen van de geest, niet alleen op het gebied van het nutteloze en vergankelijke leg alles in Gods hand.

Heb voor God, mensen en dingen een rein geweten, zodat het je in geen enkel opzicht nog beschuldigt. Een zuiver geweten voor God betekent: niets doen wat Hem niet welgevallig is. Een zuiver geweten voor de mensen betekent: hen hetzelfde ten goede laten komen als jezelf en hen niets aandoen wat je voor jezelf niet zou wensen.Een rustig geweten tegenover de dingen betekent: ze op gepaste wijze gebruiken en niet misbruiken (spijs en drank, kleding, geld, bezit enz.) Kortom, je moet alles doen voor Gods ogen, zodat je geweten je in niets meer aanklaagt. Dringt echter ongewild iets binnen dat niet gepast is, dan moet je dit voor God bekennen en berouwen.

Wees gelijkmoedig of houd je vrij van hartstochten, zodat je gedachten je niet vol hartstocht trekken naar iets aards.

Let nu ook op wat ik je over het lichaam te zeggen heb en beschouw dat niet als van weinig gewicht. Want,zoals je wel weet is ons geestelijk leven nauw verbonden met het leven van ons lichaam. En zoals de geest inwerkt op het lichaam, zo werkt ook het lichaam van zijn kant terug op de geest. Bij het bidden is het bevorderlijk je lichaam gespannen te houden en je bewustzijn te concentreren op je hart.Een gespannen lichaamshouding met gespannen spieren geeft ook spankracht aan de geest. Een verslappen van je lichaamsdelen verslapt ook je geest. Ook de concentratie op het hart heeft zijn uitwerking. Met de concentratie van het bewustzijn op bepaalde lichaamsdelen verandert het lichaamsgevoel en daarmee ook het karakter van het gebed. Hierbij is het van wezenlijk belang het bewustzijn te concentreren op de plaats van je hart en bijvoorbeeld niet in de buikstreek, teneinde ongewenste opwellingen te voorkomen.Ten slotte werkt ook zijn omgeving in op de mens en draagt bij tot zijn concentratie of afleiding. Een stille halfdonkere plek bevordert de innerlijke concentratie en beschermt tegen afleiding.

Vele handelingen vergroeien als het ware met het wijze gebed.Zo is het beslist noodzakelijk de aandacht te concentreren in je hart, je denken te behoeden voor elk afdwalen, het lichaam in een strakke spierspanning te houden. Deze voorwaarden kun je aanhouden op elke voor jou passende manier.

Je moet immers niet onnodig afzien van beproefde hulpmiddelen.Vooral omdat het slechts bouwsteigers zijn, die vanzelf wegvallen,wanneer het bouwwerk gereed is.’ (Theophanos de kluizenaar)

Technische hulpmiddelen voor de inkeer 75

Technische hulpmiddelen voor de inkeer

Onthoud daarbij goed, dat het binnendringen van het denken in je hart door middel van je adem en de stille halfdonkere plek slechts hulpmiddelen zijn. Het wezenlijke ligt in het ongedeeld,zuiver en geconcentreerd, gelovig aanroepen van de Heer in je hart.(Hesychios van Jeruzalem)

Bepaalde aanwijzingen voor de techniek van het gebed,die betrekking hebben op de juiste plaats, het zitten, de lichaamshouding en de ademhaling vind je in de Philokaleia, bovenal bij de vaderen Simeon de Nieuwe Theoloog, Gregorius Palama, Gregorius van Sinaï, Hesychios van Jeruzalem, Nikiforos de asceet, Kallistos en Ignatius. Ze worden gegeven aan onder persoonlijke leiding van verlichte vaderen in het gebed gevorderden:

‘Wil je ongehinderd door fantasieën waakzaam zijn met je aandacht in je hart, verbind dan het Jezus-gebed met je ademhaling. Leert je denken met de adem door te dringen in je hart, dan merk je gauw,dat het daar enkelvoudig en ongedeeld verblijft in het gebed des harten en gedachtig aan God.Zodra het echter naar buiten dringt,strekt het zich uit naar vele zaken en wordt, ook tegen je wil, verdeeld over vele voorstellingen en herinneringen. Om deze enkelvoudigheid en eenheid van het denken te bewaren raden de ervaren vaderen in het gebed de gebedsbeoefenaar een stille en halfdonkere plek op te zoeken. Want de aanblik van voorwerpen veroorzaakt afleiding van de gedachten.Stilte en halfdonker, die de zintuigen in rust houden, leiden daarentegen het verstand in zichzelf terug. De gewoonte je te concentreren en acht te slaan op je innerlijk kweekt de gewoonte rein en zonder afgeleid te worden met je aandacht in je hart te bidden.Verricht het begrijpende werkgebed vanuit het hart op deze wijze:Ga op een stille, eenzame, halfdonkere plek zitten op een lage stoel of bank; concentreer je denken en leidt het vanuit je hoofd naar je hart en laat het daar blijven; buig dan je hoofd licht voorover naar je borst, span je borstspieren enigszins en ook die van je hals en je schouders en spreek vaak en geduldig met aandacht en vanuit je hart uit:

‘Jezus Christus, Zoon van God, ontferm U over mij!’

Houd daarbij de adem enigszins in, omdat anders je gedachten gemakkelijker afdwalen. Komen er voorstellingen bij je op,geef daar dan geen gehoor aan – hoe goed en nuttig ze ook schijnen. Sluit je

IV. Ervaringen van de biddende mens 78

1. De gebedsbeoefenaar voor God 78

IV. Ervaringen van de biddende mens

1.De gebedsbeoefenaar voor God

Ieder die bidt is in gesprek met God. Hoe groots hevis als sterfelijk mens met God, de onsterfelijke, te spreken kan nauwelijks iemand onder woorden brengen. (Johannes Chrysostomos)

De mens van tegenwoordig is niet gewend de onzichtbare God in zijn hart aan te voelen als een levend, nabij wezen. Hij wordt daarvan afgehouden door vergezochte begrippen van wetenschap, filosofie en theologie.En toch is het de absolute voorwaarde voor elk gebed:’Plaats je voor het begin van je gebed eerbiedig in de tegenwoordigheid van God tot je je Zijn nabijheid bewust wordt en voelt, en wek in je hart het levende geloof, dat God je ziet en bereid is je aan te horen. Maak jezelf er ook van bewust wie God is en wie je zelf bent.Hij is je Schepper, Heer en Ordenaar van het Al, in wiens hand je aardse en je eeuwige leven zich bevinden. Jij bent Zijn schepsel,dat weliswaar naar Zijn beeld geschapen is, maar door de zondeval in innerlijke duisternis is verzonken en geestelijk blind is geworden.Zoals de blind geborene smeek je Hem voortdurend om het licht in je ogen. Zo sta je in groeiende godvrezendheid voor Hem en ben je van pijnlijke zelfkennis vervuld. Vanuit deze zelf gekende innerlijke armzaligheid wend je je tot Zijn onmetelijke goedheid en vraag je Hem om hulp, om een mens naar Zijn beeld te worden.

‘Heer,Jezus Christus, Zoon van God, ontferm U over mij!’

Het uitspreken van de naam van Jezus Christus laat je vcortdurend denken aan God en leert je geleidelijk in je bewustzijn in Zijn nabijheid te leven. Dit denken wekt in een gelovig hart vanzeIf geestelijke opwellingen op. Je denken verblijft in je hart voor Gods aangezicht in warme liefde, in het diepste berouw, eerbiedige verwondering, godvrezendheid en tegelijkertijd vol vertrouwen in Zijn goedheid, in je bede, je lof en je dank.Werkt het gebed,dan zijn al deze geestelijke facetten in toenemende mate aanwezig in je hart. Naarmate het hart zich zuivert van zelfzucht, leeft zijn neiging naar God op. Is je hart geheel rein, dan wordt zijn overgave vurig en bestendig. Zo verblijf je in eerbiedige aanbidding voor God, vervuld van je bede om innerlijke reiniging,van overgave in Gods wil, vaneen alles overvloeiende liefde voor Hem.

Het leven in de tegenwoordigheid van God heeft een machtige hervormende kracht; onder de werking daarvan verandert de gehele structuur van je ziel. Je zelfkennis neemt toe en ook je kracht om je zwakheden te overwinnen en je geleidelijk te vervolmaken.

Het God gedachtig zijn 79

Het God gedachtig zijn

Begrijp voor Wie je bidt. Keer je hele ziel,je hee hart naar God.(Efraim de Syriër)

God is overal en steeds bij ons, in ons. Wij echter zijn niet altijd bij Hem, want wij vergeten Hem en veroorloven ons dingen die we ons nooit in Zijn tegenwoordigheid zouden veroorloven. Maak je daarom tot wet: steeds met je denken in je hart voor God te verblijven.Het God gedachtig zijn moet met je bewustzijn versmolten raken.Leef vanaf je ontwaken totdat je inslaapt in Gods tegenwoordigheid,in het bewustzijn, dat Hij je ziet en al je gedachten en opwellingen afweegt. Streef met alle kracht naar het God gedachtig zijn en Hij zal het je verlenen.

Het God gedachtig zijn brengt de menselijke geest in zijn rechten;daarmee begint ook een krachtige levende omvorming van ziel en lichaam. Kies je door het denken aan God je plaats in je binnenste,dan zal Jezus Christus in je wonen. Een duidelijk teken van dit wonderbaarlijke gebeuren is een warm gevoel voor God. Wanneer je het innerlijke gebed op de juiste wijze beoefent, komt dit gevoel al gauw vaker voor en wordt het van langere duur. Deze ervaring ís vol subtiele zaligheid en wekt vanaf haar eerste optreden een voortdurend verlangen en pogen het in je hart te houden, want daarin ligt het koninkrijk der hemelen.

Wil je dit paradijs spoedig bereiken? Blijf dan bidden tot een gevoel voor God opkomt in je hart: eerbied, godvrezendheid, overgave aan Zijn wil, lof en dankbaarheid, deemoed en innerlijke ontroering of hoop en vertrouwen. Doe hetzelfde bij het lezen;voel elke waarheid die je leest mee. Zoek door middel van je gebed een stil,warm en bestendig diep gevoel voor God, niet een bijzonder gevoel van opwinding of verzaliging. Zendt Hij je tijdens het bidden dergelijke bij-zondere ervaringen,wees daar dan dankbaar voor, maar beschouw ze niet als een verdienste. Verdwijnen zij weer, wees dan niet overmatig bedroefd als om een groot verlies, maar wend je deemoedig in stille gevoelens tot God.

Alles berust hierop, dat je je volle aandacht steeds richt op God,die alles ziet en ieder wil helpen. Deze gewoonte laat je niet bedroefd zijn, wanneer je innerlijk of uiterlijk leed overkomt. God geeft de ziel volledige rust, voedt haar en laat geen gevoelens van gebrek bij je opkomen. Je legt jezelf en alles in Gods hand en ondervindt Zijn voortdurende bijstand. Span je ervoor in steeds voor Gods aangezicht te leven, Hem elke stap te wijden en alles naar Zijn geboden te doen. Benut elke gelegenheid daarvoor. Zoals Hij overal bij jou is, moet ook jouw denken overal bij Hem zijn. Hoe? Door het voortdurende Jezus-gebed; hier ondersteunt het gebed het God gedachtig zijn en het God gedachtig zijn begunstigt het gebed. En dat is leven voor God.

Eerbied voor God en godvrezendheid 80

Eerbied voor God en godvrezendheid

Het begin van het ware leven is de godvrezendheid. (Izaäk de Syriër)

‘Eerbied is iedere denkende mens eigen. Elke blik in de heerlijkheid van de natuur roept diepe verering voor de Schepper in ons wakker,die deze wereld in Zijn wijsheid heeft geschapen.

Een nog diepere eerbied ontstaat voor de Schepper van de mensen-ziel,die zelf mens werd om ons uit onvolmaaktheid te leiden tot volmaaktheid naar het beeld van God. De ware godvrezendheid vindt de mens, wanneer hij alle uiterlijke zorgen achterwege laat,zijn hele aandacht, zijn gedachten en gevoelens concentreert op het evangelie en zich verdiept in de aanschouwing van Christus en de toestand der zaligen.’ (Serafim van Sarov)

‘Diepste eerbied en dankbaarheid voor Christus,de Al beminnende,die de schuld van de wereld op zich nam, komt bij ons op; tegelijkertijd vervult ons de grootste godvrezendheid voor Hem, als richter der wereld. Houd deze gevoelens in evenwicht en laat nu eens het ene, dan weer het andere op je inwerken. Laat niet de angst voor het laatste oordeel je van alle levensvreugde beroven en laat je nooit door Gods goedheid tot nalatigheid verleiden. Maar groei door bei-de.’ (Theophanos de kluizenaar)

‘Wie het pad van de innerlijke aandacht kiest moet godvrezendheid bezitten als begin van alle wijsheid. Hij trede uiterst behoedzaam,in eerbied voor al het heilige. Ben je godvrezend, dan zul je alle goed doen.Maar vrees de duivel niet. Wie godvrezend is zal hem overwinnen, want hij is machteloos voor God.’ (Serafim van Sarov)

Wees God en de dood gedachtig 81

Wees God en de dood gedachtig

De godvrezendheid zal je steeds gespannen houden en je nooit toestaan je lichaam, je gedachten of je gevoelens te laten gaan.Met haar hulp zul je alle verzoekingen weerstaan en je dagelijks werk voor Zijn aangezicht verrichten.

‘Neem deze ene voorzorg in acht: laat altijd bij het voortdurend denken aan God de eerbied voor Hem en de neiging in het stof te zinken voor het aangezicht van de meest goede Vader en de meest te vrezen Rechter warm worden in je hart. Anders werkt een dikwijls en zonder eerbied uitspreken van de naam van Jezus Christus afstompend op je gevoelens voor Hem en ontneemt de heilzame geestelijke opwellingen,die uit het gebed des harten voortkomen, aan de ziel.'(Theophanos de kluizenaar)

De belangrijkste vruchten van het gebed zijn niet warme zalige gevoelens,maar godvrezendheid en berouwvolle innerlijke ontroering.Die moet je steeds warm houden, ze inademen, erin leven.Het werk van de geest ligt niet in gevoelens van zaligheid. Zijn meest ware uiting is een berouwvolle geest en een deemoedig hart vol godvrezendheid:

‘Want ik ken mijn overtredingen, mijn zonde staat bestendig vóór mij.’ (Ps. 51:5)

Er zijn twee soorten godvrezendheid: de eerste is de slaafse vrees voor straf bij overtreding van het gebod des Heren. Deze is de beginners eigen. De tweede komt voort uit kinderlijke liefde voor God;ze is bang God te krenken, Zijn tegenwoordigheid, Zijn liefde te moeten verliezen. Dit is de godvrezendheid van de volledig gevormden.

‘Naarmate de liefde in ons verdwijnt grijpt ons de vrees;want wie geen vrees voelt is of van liefde vervuld of gestorven in zijn ziel. Groeiende godvrezendheid is het begin van liefde.’ (Johannes Klimakos)

‘Neem de godvrezendheid als grondslag voor je wegeninenkele dagen bereik je zonder af te dwalende poort van het koninkrijkGods.’ (Izaäk de Syriër)

Gedachtig zijn aan de dood en het oordeel 82

Gedachtig zijn aan de dood en het oordeel

Zoals de hongerige denkt aan brood, zo denke de zoeker naar heil aan de dood. (Nil Sorski)

‘Niets brengt je zozeer tot innerlijke hervorming, tot het vurige,aandachtige gebed, als het denken aan de dood en het laatste oordeel in een lichte – of duistere – eeuwigheid. De dood staat naast je, je weet niet eens of je het einde van de dag van heden beleeft (Luc. 12:20). Maar zeker is dat je eens zult sterven. Het einde komt als een dief in de nacht (1 Thess. 5:2). Waarom ontvlucht je deze heilzame gedachten en doe je alsof je eeuwig te leven hebt zonder je te bekommeren om de dood en het Godsgericht?

Laten wij eraan denken hoe onverwacht en plotseling ons de dood overvalt; hoe vergankelijk alle aardse waarden zijn. Kort is onze levensweg, nauwelijks een wandeltocht te noemen, want de wandelaar gaat waarheen hij wil en verblijft zolang hij wil in een herberg.Wij moeten echter, of wij willen of niet,deze wereld op afroep verlaten;zonder dat wij het willen achterhaalt ons het vreselijke geheim van de dood.Moeizaam maakt de ziel zich los van het lichaam, verbreekt zij de door de natuur gegeven banden. In dit bittere uur ziet zij wat sterven betekent en heft een grote klacht aan- maar niemand kan haar nu helpen, behalve God en haar eigen goede daden.’ (Johannes Chrysostomos)

Ons lichaam wordt tot stof, verrot en vergaat. De ziel echter staat het onveranderbare, gerechte oordeel van God te wachten.

‘Zolang de mens achteloos leeft, vreest hij het uur van de dood; komt hij dichter bij God, dan vreest hij Zijn oordeel; bij de gevorderde doet echter de liefde zowel de eerste als de tweede vrees verdwijnen.'(Izaäk de Syriër)

De vrees voor de dood is een natuurlijke eigenschap van de mens.Sidderen bij het denken aan de dood is echter een teken van niet berouwde zonden. Zoals je zilver van tin kunt onderscheiden,hoewel ze er gelijk uitzien, zo kan een ervarene de natuurlijke angst voor de dood onderscheiden van een tegennatuurlijke angst. Het echte teken dat de mens vanuit zijn hart denkt aan de dood,is zijn volledige gelijkmoedigheid tegenover alles wat geschapen is,zijn geheel afzien

2. Zelfkennis en verandering van gevoelens 84

2. Zelfkennis en verandering van gevoelens

De mens moet naar waarheid spreken en handelen. Hij moet in zichzelf evenzeer vruchten van de genade als werken van de zonde toegeven. (Makarios de Grote)

Het Jezus-gebed berust op het pijnlijkste zelfinzicht ten overstaan van God. Dat is net te verwonderen, want diep berouw ligt ten grondslag aan het hele christelijke leven. Berouw is het eerste gebod van het Nieuwe Testament, zijn eerste deugd, die leidt tot alle deugden. Johannes de Doper roept als voorloper op tot boete en verandering van instelling. Christus, het mens geworden Woord zelf,begint Zijn werken met een oproep tot boetedoening:

‘Bekeert u, want het koninkrijk der hemelen is nabijgekomen.’(Matth.4:17)

‘Het begin van diep berouw is de godvrezendheid. Deze verwekt aandacht, deze leidt tot innerlijke rust,de rust wekt het geweten;het geweten echter laat de ziel als in de spiegel van een rustig helder water al haar afschuwelijkheden zien.’ (Bonifatius) ‘Dringt een zonnestraal door een kier in huis, dan verlicht hij alles, ook het fijnste stof in de lucht; dringt de godvrezendheid in je hart, dan toont zij je al je zonden. Wanneer echt berouw kiemt in je ziel,echte deemoed en innerlijke ontroering van je geest zich van je meester maken, dan wordt het je onmogelijk, ja onnodig, vele woorden te spreken. In innerlijke concentratie, met al je aandacht gericht op je toestand van nood, begin je in de kortst mogelijke bewoordingen God te smeken:

“Heer,Jezus Christus, ontferm U over mij!”” (Tichon van Voronesj)

Pijnlijke zelfherkenning 85

Pijnlijke zelfherkenning

Pijnlijke zelfherkenning leidt tot de wedergeboorte van de ziel.(Izaäk de Syriër)

Met het Jezus-gebed smeek je God zelf woonplaats in je te nemen.Wees je bewust wat dat betekent. De reinste Heilige Geest moet tot je komen. Wie daarom vraagt moet tevoren zijn hart dienovereenkomstig reinigen. Dat vindt plaats door toenemende onbeperkte zelfkennis die, door diep berouw begeleid,je hart vervult en van al het onreine bevrijdt. Daartoe helpt je het Jezus-gebed.Smeek God aan het begin van je gebed om de juiste kennis van je van nood vervulde innerlijke toestand, van je geestelijke gebrekkigheid en van je volledige onvermogen om uit eigen kracht te blijven bij het goede.Vraag Hem je door een dergelijke zelfkennis een ontsteld,met smart vervuld hart te geven en tegelijkertijd het bewustzijn hoe nodig je Zijn geweldige hulp hebt. De weg naar de vervolmaking is een weg van zelfkennis; dat je blind,doof, arm als een bedelaar en naakt bent.Zulke gevoelens van smart over de eigen onvolmaaktheid zijn betrouwbare bemiddelaars voor innerlijke hervorming. Wie ze ontvlucht, vlucht weg van het pad zelf. De zelfkennis moet groeien en rijpen.

Nu is er in de mens een door de natuur gegeven weten, dat het goede onderscheidt van het kwaad. Dit legde God in elk met verstand begaafd mensenwezen.

Diep berouw en verandering van gevoelens 88

Diep berouw en verandering van gevoelens

Echte boetedoening is een kind van het vaste vertrouwen in de onmeetbare barmhartigheid Gods, die ver boven al onze zonden uitgaat.(Vader Dorotheos)

Diep berouw leidt tot een beslissende verandering die gepaard gaat met een ommekeer in je wil, zelfverloochening, afkeer van het kwaad en ijverig streven naar het goede. Kenmerkend is de ommekeer in je wil. Je was gewend geraakt aan het kwaad en nu trek je jezelf als het ware uiteen; je had God gekwetst, nu brand je in het vuur des oordeels.

‘De berouwvolle doorleeft de pijnen van een barende en ondergaat in zijn hart helse pijnen. God verleende ons de door boete gepijnigde geest opdat deze zo diep zou doordringen “dat het vaneenscheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het schift overleggingen en gedachten des harten” en de grondslag legt voor de nieuwe mens (Hebr.4:12). In de van berouw vervulde heerst nu eens angst en pijn, dan weer lichte hoop en troost; de verschrikkingen van de vertwijfeling wisselen af met een vast vertrouwen in Gods barmhartigheid en brengen hem in de toestand van een stervende, die echter op een nieuw leven vertrouwt. Dat is pijnlijk en heilzaam tegelijk en zo onontkoombaar,dat niemand zonder de engte van het berouw te passeren tot innerlijke reiniging komt. Je weerstaat de zonde slechts vastbesloten als je haar haat; en je haat haar pas, als je het geweldige onheil van de zonde in smartelijke zelfkennis hebt geproefd.

Onder de inwerking van de genade ontwaakt de zondaar uit zijn slaap, ziet hij zijn verdorvenheid in, ervaart hij het gevaarlijke van zijn toestand, wordt hij van vrees vervuld en begint hij zich om zijn redding te bekommeren. Daarbij laat de genade hem de volle niets-waardigheid en laagheid beleven van datgene waaraan hij zich had overgegeven.Tegelijkertijd wordt zijn hart aangeraakt door de goddelijke ordening. Boetedoening is als het ware een overeenkomst met God, dat je je leven wil veranderen. Ze schenkt je nederigheid,zelfbeschuldiging en bezorgdheid voor je innerlijk, vrij van elke andere zorg. Boetedoening reinigt het geweten en verzoent je met God door goede daden die je stelt tegenover al het slechte dat je hebt gedaan. Berouwvolle boetedoening verdraagt vrijwillig elke pijn, ja, zij beschouwt alle innerlijk en uiterlijk lijden als van nog grotere waarde. Ze brengt je er ook toe je lichaam perken te stellen.Berouwvolle boete vervult je met de diepste eerbied voor God,laat je elke dag alle fouten aan Hem bekennen. Ze laat je jezelf bewenen

Vergeving en hereniging met God 90

Vergeving en hereniging met God

‘Zodra de mens zijn fouten inziet, berouwt en besluit er afstand van te nemen, neemt God hem op. Deze daden zijn beslist noodzakelijk om je hart te verenigen met God. Vergeving van je zonden verleent God in het sacrament van de biecht, het kleed der kracht, het maal der vereniging biedt Hij in de communie.

De gelijkenis van de verloren zoon laat ons deze omstandigheden beleven: Hij kwam tot zichzelf, besloot zijn zondige leven te laten varen, stond op, ging naar zijn vader en sprak berouwvol:“Ik heb gezondigd.” De vader, nu, kleedde hem (met het gewaad van de rechtvaardiging en vergeving) en bereidde hem het feestmaal (de communie).’ (Theophanos de kluizenaar)

Je bent van boven tot onderen verwond, van hoofd tot voet verminkt en je keert dank zij de genade, geheeld, sterk en gezond aan alle leden, van je zonden bevrijd, terug. Wat daarbij plaats vindt kent ieder die biecht: stromen van genade vloeien van het hoofd in het hart en vervullen het met blijheid. Dat komt niet van de mens, niet van de biechtende, niet van hem die de biecht aanhoort. Het is het geheim van de Trooster en Heler…Soms hoort de biechtende een goddelijk woord in zijn hart als bevrijding en sterking voor een latere taak. De genade,die voorheen van buiten af werkte,trekt met de woorden:’ik vergeef u en verlos u’ naar binnen, lost zich op tot een eenheid met de menselijke geest en vervult hem met een vurige ijver.

‘De liefde van de Vader geeft, wat de hoop van de verloren zoon nooit had verwacht. Wat moet een zondaar meer verwachten dan volledige vergeving? Toch wordt hij gekleed in een kleed van kracht en uitgenodigd voor het avondmaal – als wezenlijke noodzaak voor de hereniging met God: de mens is weer herboren, nu behoeft hij passend voedsel om het nieuwe leven in stand te houden.Dit voedsel is het lichaam en het bloed van de Heer. Je ontvangt de communie om je innerlijk te sterken en leven te geven. Met het Avondmaal draag je Christus in je.’ (Johannes van Kroonstad)

– 90 –

3. Het leven in de wil van God 90

3. Het leven in de wil van God

Een leven in de wil van God is de enige weg om, met hulp van de genade, de ‘oude zondige mens’ afte leggen en je te kleden in ‘de nieuwe mens van de geest’. (Ignatius Brjantsjaninov)

De geboden van Christus zijn – zaligsprekingen.Hij beperkt de vrij-heid van Zijn discipelen niet,maar verwijst naar de zaligheid die allen

Het opvolgen van de geboden 92

Het opvolgen van de geboden

De wil van God moet je met alle ijver doen, van ganser harte willen, met alle vurigheid nastreven. Want op het vervullen van Zijn wil berust al onze kracht, vreugde en zaligheid. (Johannes van Kroonstad)

Kan de mens de geboden vervullen? Ieder is daartoe in staat, die over een goede wil beschikt en op Gods hulp vertrouwt. Het staat je vrij in je verdorven toestand te blijven of te worstelen om innerlijke hervorming. Elke deugd waarvoor je je volledig inspant en waarom je vraagt, valt je ten deel als je hem nastreeft:

‘Bidt, en u zal gegeven worden; zoekt, en gij zult vinden.'(Matth.7:7)

‘Stel je als enig levensdoel de wil van God in alles te vervullen, in het grote en in het kleine en tracht alleen dat te doen, wat God behaagt. Lees het evangelie zo vaak je kunt, bestudeer de wil van God en laat zelfs niet de kleinste aanwijzing, het schijnbaar onbelangrijkste gebod buiten beschouwing. Begin je de geboden in het kleine te vervullen, dan vervul je ze ook in het grote. Neem je de moeite ook maar een dag volgens Gods geboden door te brengen, dan zul je in je hart ervaren hoe goed dat doet.’ (Theophanos de kluizenaar)’Vrees God en houd Zijn geboden in gedachte en daad. Dwing je jezelf ze na te leven in de geest, dan volg je ze na verloop van tijd ook op in je handelen. Want vervul je in je hart de wil van God en Zijn geboden niet, dan kun je ze ook naar buiten toe niet vervullen. De vaderen wisten, dat het gemakkelijk is bij innerlijke navolging ook alle uiterlijke deugden te vervullen en richtten daarom al hun inspanning op waakzame innerlijke aandacht.’ (Simeon de Nieuwe Theoloog)

‘Doe je werk niet alleen dan, wanneer je wilt, maar bovenal dan,wanneer je niet wilt. Dit geldt voor je dagelijkse plichten evenzeer als voor goede daden, beschouwing en gebed. Span je in het zweet van je aangezicht daarvoor in … het koninkrijk Gods wordt door inspanning verkregen, en slechts zij die er moeite voor doen zullen het winnen.'(Johannes van Kroonstad)

Het beoefenen van de deugden 93

Het beoefenen van de deugden

‘Vergeet nooit, dat het gebed op zichzelf niet volledig is,maar slechts in combinatie met alle deugden, die als het ware organen zijn van de ziel, die onze innerlijke structuur vormen. Pas wanneer zij tot een bepaalde graad ontwikkeld zijn, kunnen wij leven in de geest.Naarmate je ze verwerft, vervolmaakt zich ook je gebed. Er zonder brengt het gebed geen vruchten voort. De geboden van het evangelie wijzen je de weg. Het is echter niet voldoende naar buiten toe goed te doen; het gaat veeleer om de innerlijke reinheid van hart.Wat baat het je al je have en goed weg te geven, te vasten en te bidden,wanneer je hart vol boosheid blijft? Niet door ons alleen maar van het kwaad te onthouden worden wij rein, maar door het verdelgen van alle slechte innerlijke opwellingen en die te vervangen door goede.

Wie zich moeite geeft voor het Jezus-gebed,dient zich tegelijkertijd moeite te geven voor deemoed,liefde,zachtmoedigheid,geduld en alle christelijke deugden. Die alleen vormen de woonplaats van de Heilige Geest.’ (Makarios de Grote)

Wil je de gave van de Heilige Geest verwerven, houd het dan hierop:Geloof vast aan God, volg volledig Zijn wil en blijf in gebed, in het vaste vertrouwen, dat Hij je hoort en je te allen tijde helpen zal.

Dwing je daarom tot al het goede,tot al Zijn geboden, ook wanneer je daartoe niet de geringste lust voelt. Dwing je tot deemoed tegenover alle mensen, beschouw jezelf als de minste en zoek geen eer of beloning.

‘Wat het zout is voor de spijzen, is deemoed voor de deugden.Niet je daden ontsluiten de gesloten poort van je hart, maar een ontroerd hart, een ziel vol deemoed, die je hartstochten door nederigheid overwint. Deemoed wordt niet verworven door deemoedige gedachten,maar door gewillig gehoorzamen in tot deemoed stemmende gebeurtenissen en omstandigheden.’ (Theophanos de kluizenaar) ‘Het gebed vereist echter voor alles deemoed en deze verwerf je je door moeite te doen voor het houden der geboden met je eigen onvolmaaktheid voor ogen. Alleen het wapen van de deemoed doodt de hoogmoedige duivels, die tot deemoed in het geheel niet in staat zijn.’ (Makarij van Optina)

‘De lijdzaamheid zal zich niet eerder in je vestigen, dan wanneer je

V. Aanvechtingen en afdwalingen 96

1. Welke geest heerst in je? 96

Welke geest heerst in je?

Maak onderscheid tussen de geest die leven schenkt en de ziel dodende geest die de dood brengt in je hart. (Serafim van Sarov)

Voor vooruitgang in het geestelijk leven is je zielstoestand doorslaggevend. Want alles gaat hier om de verandering van onze natuurlijke aard. Daarom is het noodzakelijk de opwellingen van je ziel te toetsen, en te weten welke omstandigheden bevorderlijk zijn voor het gebed en welke het tenietdoen. Twee krachten werken in tegengestelde richtingen in de mens: de leven schenkende kracht van het goede en de dood brengende kracht van het kwaad. De zie is hun strijdperk. Beide zijn aan bepaalde eigenschappen te herkennen:’Wanneer er goede gedachten zijn in je ziel, wanneer je hart vrede en blijdschap voelt en je je goed voelt en het je licht te moede is,dan is de goede Heilige Geest in je; de geest van de deugdzaamheid,van geestelijke vrijheid en grootmoedigheid, van vrede en vreugde.'(Johannes van Kroonstad) ‘De goede geest maakt je bescheiden,rustig en welwillend. Hij spreekt met je over waarheid, reinheid,deemoed, eerlijkheid, rust en alle goede daden en deugden. Zijn die eigenschappen in je hart, dan is blijkbaar de bode der waarheid in je.

Wanneer daarentegen duistere gedachten en boze opwellingen opkomen in je hart en je neerslachtig bent of in opstand komt, dan is de verleider in je. Dan valt het je zwaar in de benardheid van je hart en in je verwarring God aan te roepen vanuit je hart, want de vijand houdt je ziel in boeien. De boze geest is een geest van twijfel en ongeloof, van begeerten, nood, kommer en verwarring. De boze geest maakt je hard van hart, zwartgallig en buiten zinnen.'(Serafim van Sarov)

‘Hij verduistert je geweten, verhardt je hart en vult het met zelfingenomen verblinding. Hij verstoort je innerlijke concentratie door nutteloze fantasieën, stort je in een stroom slopende gevoelens, pijnigt je door begeerten en legt je in boeien door hartstochten. Hij vervult je met brutaliteit, eigengereidheid en eigenzinnigheid. Hij jaagt je van de ene bezigheid in de andere, die goed schijnen, maar net op het juiste moment, niet op de juiste plaats en niet in de juiste mate worden gedaan. Daardoor verwart hij je ziel. Dan laat hij kleine foutjes insluipen, die onschuldig lijken. Loop je daarin,dan verleidt hij tot fouten die je als zodanig herkent, maar verontschuldigt, omdat ze maar een enkele keer gebeuren en omdat ze onder bepaalde omstandigheden geoorloofd zijn. Wie ook hiertoe vervalt,heeft zich prijsgegeven aan het kwaad. Want de duivel zal niet vanzelf ophouden je voortdurend in diezelfde richting voort te drijven.’ (Theopha-nos de kluizenaar)

Scheidt de mens zich van God, dan wijkt ook de door God verleende kracht van hem. Hij is niet meer in staat klaar te komen met zijn opwellingen,zijn lichaam en met uiterlijke omstandigheden. Hij vervalt in drukdoenerij en aan zijn begeerten, leeft geheel naar het uiterlijke en vergeet God.

Aan deze kenmerken kun je herkennen wanneer de geest van God, en wanneer de verzoeker in je is.

2. De hartstochten 97

De hartstochten

Ondeugden zijn lasten op de ziel. (Johannes Klimakos)

‘Het Jezus-gebed heeft de eigenschap de in het hart nestelende verborgen hartstochten tevoorschijn te lokken, de gevangenschap aan het licht te brengen, waarin de verzoeker ons houdt. Word daarom niet kleinmoedig en laat je ook niet in verwarring brengen, wanneer hartstochten opstijgen uit je gevallen ziel, of wanneer de tegenstander ze in je aanwakkert. Je moet ze herkennen en ertegen optreden.'(Ignatius Brjantsjaninov)

‘De de ziel schokkende hartstochten, die aan de eigenliefde ontspringen, werken door in je denken, je wil en je wensen. Wie geen acht slaat op de wetten van de geest, bekommert zich niet daarom en geeft zich er ongeremd aan over. Elke hartstocht echter, die door de mens niet vastbesloten bestreden wordt, wordt door de mens prettig gevonden en hij wordt erdoor beheerst.’ (Makarios van Egypte) De een wordt geboeid door overdreven zorgen voor zijn lichaam of door

3. De verzoekingen 100

De verzoekingen (naar Theophanos de kluizenaar)

De mens sterft voor God en leeft voor zichzelf. (Makarios de Grote)

Van God afgekeerd, beschouwt de mens zichzelf als doel. Dat gebeurt alleen al hierdoor, dat afvalligheid van God, die de Volheid is, de mens stort in zijn eigen leegte als in een bodemloze afgrond, hem voortdurend met een onbestemde, onlesbare dorst vervult. Deze drijft hem ertoe een leven lang in het zweet zijns aanschijns achter schijnwaarden aan te jagen, die zijn gehele aandacht, zijn gehele hart binden.

De leegte van het bewustzijn, dat de Ene Zijnde is vergeten, wekt nieuwsgierigheid, een drang naar veelweterij, informatie en onderzoek.

Niet vervulde wil, die het bezit van de Enige heeft verloren, doet talrijke begeerten ontvlammen, winzucht, drang naar rijkdom en macht om alles te hebben volgens je wil.

De leegheid van het hart, dat het genot van de Al-ene heeft verloren, wekt de genotzucht, de dorst naar velerlei genoegens en zaken om het gevoel te bevredigen. In plaats van zich te bekommeren om een verlossing leeft de mens in een wilde dans van velerlei zorgen en genot. Door veelweterij, winzicht en genotzucht verstrikt de duivel ons in eindeloze plannen en de uitvoering daarvan. Hij heeft slechts deze ene zorg: hart, wil en bewustzijn van de mens af te leiden van God en die hartstochtelijk en uitsluitend aan iets anders te binden. Niet alleen lage hartstochten, ook kunst, wetenschap en techniek, beroep en gezellige omgang kunnen tot afgoden worden, die ons in hun macht houden en niet tot bezinning laten komen.

Het is daarom noodzakelijk de natuurlijke aard van de mens en haar voortdurende aanvechtingen te kennen om ertegen op te treden. Deze aanvechtingen richten zich tegen de drie belangrijkste krachten van de mensenziel: het denken, de gevoelswereld en de aard van de wil.

De afdwalingen van het denken zijn hersenschimmen die ons – vooral tijdens het gebed bedreigen en afleiden. Waakzame aandacht doorziet ze. Aanvechtingen van het gevoelsleven liggen in onze hartstochten, die het hart afleiden van het gebed en meesleuren. Nuchterheid werkt hiertegen. Verzoekingen van de wil komen voort uit zelfzuchtige begeerten en eigenzinnigheid. Ze worden bestreden door een leven van deemoed en volgens de wil van God. Wie achteloos leeft, vervalt gemakkelijk tot deze drie soorten verzoekingen, die het bewustzijn vervullen met loze zorgen en onnodige of venijnige vermoedens, de gevoelens binden aan verstrooiing en zinnelijkheid en de wil door eerzucht aanzetten tot rusteloosheid. Gevolgen daarvan zijn verkilling van het hart en afstomping van het geweten, of ook waanvoorstellingen en verblinding. Ze leiden tot innerlijke leegte, zwaarmoedigheid en eindigen vaak met vertwijfeling. Alle aanvechtingen dringen via voorstellingen of zogenaamde ‘hersenschimmen’ in het menselijke bewustzijn, groeien uit tot hartstochten en trachten ons hart aan zich te binden.

Aanvechtingen door hersenschimmen 101

Aanvechtingen door hersenschimmen (naar Theophanos de kluizenaar)

Aan de boze is toegestaan de kracht van het denken van de mens te verzoeken en haar dag en nacht te verontrusten. Valt het bewustzijn, dan valt alles. (Simeon de Nieuwe Theoloog)

Leer vrije gedachten te onderscheiden van willekeurig optredende hersenschimmen. De gedachte staat het woord na. Denken is een natuurlijke bezigheid van ons verstand, die wij in vrijheid verrichten.Door beschouwend denken verdiepen wij ons in het kennen van de wereld om ons heen en van ons eigen wezen en lossen wij de vragen van het persoonlijke en maatschappelijke leven op. Deze bezigheid noemen wij ‘denkwerk’. Dit behoort even noodzakelijk tot de

De gradatie van de verzoekingen 103

De gradatie van de verzoekingen (naar Nil Sorski)

Verzoekingen door hersenschimmen werken in volgens een bepaalde volgorde: eerst verschijnt in ons bewustzijn de eenvoudige voorstelling van een gedachte of een voorwerp de aanslag; wordt deze opgenomen, dan treden wij ermee in een bepaalde betrekking, stemmen toe,gaan er een band mee aan en worden door de voorstelling geboeid; ze neemt bezit van ons en maakt ons ten slotte slaaf van onze hartstocht.

Het eerste stadium van de verzoeking wordt gevormd door de aanslag: in ons bewustzijn treedt zonder opzet, buiten onze wil – door indrukken van buiten of innerlijke voorstellingen – een inhoud op (bijvoorbeeld een man die we gisteren tegenkwamen; een gedachte die bij ons opkwam; een ingeving om dit of dat te doen). Zo fluistert de verzoeker de Heer zelf in: ‘zeg dan, dat deze stenen broden worden’. (Matth. 4:3) De aanslag verdient op zich zelf lof noch blaam, want hij is niet afhankelijk van onszelf. Wijzen wij hem direct af, dan is dat het einde van de hele verzoeking.

Wie de hersenschim opneemt, ermee in betrekking treedt, er nader naar gaat kijken, houdt haar uit vrije wil vast in zijn bewustzijn en stemt ermee in. Hij laat dus een aangewaaide voorstelling een plaats innemen in zijn binnenste zonder haar af te wijzen (bijvoorbeeld de man zei iets – het hersenspinsel vult aan: dat deed hij zeker met de bedoeling te krenken).

Wie instemming met de optredende voorstelling laat groeien, begint ervan te genieten, ervaart haar als zijn egen en is bereid haar te volgen;hij verbindt zich er als het ware mee (bijvoorbeeld: ‘deze krenking laat ik mij niet welgevallen en ik zal haar drievoudig vergelden.’)Nu ontstaat er een stroom van wraakvoorstellingen.

Wie in deze toestand van geboeidheid is geraakt,wordt onwillekeurig gedwongen door een bepaalde voorstelling aangetrokken.Het hersenspinsel neemt opdringerig bezit van zijn hart, versmelt daarmee tot een eenheid, blijft erin hangen en verstoort zijn goede toestand. Ook het denken wordt als door een storm meegesleurd en door prikkelende gedachten belegerd. Het komt niet meer tot kalme helderheid. Dit gebeurt vooral wanneer je je erg druk maakt en bij vele nutteloze gesprekken (een dergelijke geboeidheid verleidt bijvoorbeeld tot overdreven bitterheid tegen een – vermeende-vijand, tot overtrokken afschuw en dergelijke). Wanneer de geboeidheid als gewoonte plaats vindt in de ziel en als het ware het karakter van de ziel vormt, komt men tot de hoogste graad van bezetenheid,

Verzoeking door mensen 105

Verzoeking door mensen

Is de duivel niet in staat je innerlijk te verleiden,dan begint hij je

van buitenaf te bedreigen door middel van mensen, die in zijn handen geraakt zijn. Bereid je voor op leed en verwacht moeilijkheden. Nu eens word je benaderd door vleierij, dan weer door verwijten, kwaadsprekerij en moeilijkheden van allerlei aard. Hierbij is het van belang te doorzien wie de storm aanwakkert en alles moedig te verdragen: vijandschap tegen bepaalde mensen verandert in vijandschap tegen de boze, die achter deze mensen staat en ze aanspoort. Komen er dingen die je bedroeven of ergeren, wend je dan tot God en laat het kwaad niet bij je binnen. Gelukt dit niet, zwijg dan ten minste, tot je je kunt beheersen. Spreek dan rustig en vriendelijk tegen de ander, maak hem geen verwijten en herinner hem niet aan het jou aangedane onrecht. Bid alleen maar voortdurend tot God de indrukken van de boze in je hart te compenseren, zo spoedig mogelijk,liever vandaag dan morgen. Dan ben je zuiver voor God,die de mens stap voor stap leidt door reinigende zorgen. Zonder smart is het moeilijk je farizeese eigengerechtigheid te overwinnen. De kracht aanvechtingen te verdragen is een maat voor je innerlijke rijpheid. Je kunt daaraan gemakkelijk zien op welke trede van rijpheid je staat. Word je gekrenkt en blijf je je leven lang wrokken, wees er dan zeker van dat je nog niet eens begonnen bent aan je innerlijke weg. Wordt je gekwetst en heb je de belediging na een jaar bijgelegd, dan sta je op de onderste trede van het werken aan je innerlijk. Hoe verder je komt, des te sneller ben je in staat beledigingen bij te leggen: na een maand, na een week of na een dag. Maar hoe gedraagt zich iemand die het licht heeft ontvangen? Hij ziet de pijl van de krenking op zich afkomen – en hij dekt zich met de naam van God, als met een schild. De krenking stuit op hem af en laat zelfs geen schrammetje achter. Ben je zo ver, dan mag je je als een gevorderde beschouwen.

Verlies nooit het belangrijkste uit het oog: God laat deze verzoekingen toe, zij het om je op de proef te stellen of om je geestelijke krachten tot rijpheid te brengen. Neem dus de verzoeking rustig op je en verdraag haar gelaten, zonder haat tegen degeen die je beledigt. Denk hieraan: metaalertsen gaan in de smeltoven om van de slakken gescheiden te worden. Zo word ook jij omgesmolten om tot grotere zuiverheid te komen. Verdraag alles zonder je innerlijke rust en je liefde voor God te laten vertroebelen, en roep Hem aan om hulp tot de verzoeker is geweken. Want die is machteloos tegenover God.

Verzoeking door de boze 106

Verzoeking door de boze

Alle hartstochtelijke opwellingen zouden niet zo vreselijk zijn,als zij niet elk ogenblik door de hen verwekkende demonen zouden worden opgevat en onmetelijk versterkt. Deze bronnen van het kwaad werken in op de hun verwante hartstochtelijke aard van de mens en zijn de werkelijke oorzaak van alle verleiding. Zij wekken het ware kwaad: verduistering van het bewustzijn, gepaard gaande met het vergeten van God, verblinding en bovenal het vlammende vuur van zinnelijke hartstocht of dodelijke haat. Deze alle verheffen zich tegen de nieuwe mens.

Mislukt aan de duivel de aanvechting door middel van hartstochten of door middel van mensen, dan begint hij door zijn eigen persoon te werken en bouwt allerlei begoochelingen op, deels van vreselijke, deels van verleidelijke aard. Blijf je standvastig, dan trekt hij zich een tijdje terug en gaat van verre na, waar jouw zwakheden hem een nieuwe toegang bieden. Dan begint het spel opnieuw, tot aan de dood en nog verder.

– 106 –

4. De verkilling 106

De verkilling

Bind je hart aan niets behalve aan God (Theophanos de kluizenaar)

Het verwijlen met God is niet van ons afhankelijk. God zelf zoekt de ziel op en verleent haar bewegelijkheid en innerlijke warmte.Wijkt God van haar, dan wordt zij leeg en verarmt; het ligt niet in haar macht Hem terug te halen.

Maar God gaat heen om de ziel op de proef te stellen of om haar te straffen voor de een of andere innerlijke fout. Stelt Hij de ziel op de proef, dan keert Hij op haar aanroep spoedig terug; verlaat Hij haar echter als straf, dan laat Hij lang op zich wachten tot de ziel

5. Waan en verblinding 108

Waan en verblinding

Oorzaak van verblinding is de eigendunk. (Johannes Klimakos)

Alle mensen verkeren in een toestand van verblinding, die voort komt uit hun eigendunk. Wij zijn daartoe zozeer geneigd,omdat elke zelfverblinding vleiend is voor ons gevoel van eigenwaarde,onze eerzucht en onze hoogmoed.

De verzoeker steunt op deze toestand van zelfverblinding, tracht ons te bedriegen, doet onze hartstochten opbruisen, wakkert onze eerzucht en onze genotzucht aan en probeert ons te brengen tot de bevrediging daarvan.

De verblinding werkt allereerst in op ons verstand; wanneer zij zonder tegenspraak wordt aanvaard, misvormt zij de gedachtengang en de normale neigingen van ons hart, neemt zij geheel bezit van ons en uit zich tot in onze daden toe.

Vooral vormt de verblinding een bedreiging voor ieder die zich inspant met betrekking tot de deugden en speciaal de hoogste daarvan, het gebed. Want hier gebruikt de verzoeker elke list om de omhoog strevende in zijn vangnet te houden.

Vooral die gebedsbeoefenaars, die in eigendunk direct begeren naar de hogere stadia van het gebed en die door het toepassen van uiterlijke mechanismen streven naar geestelijke ervaringen, vervallen tot verblinding in plaats van zich te beijveren voor het opvolgen van Gods geboden en deemoedig voor Hem te staan. Want waakzame oplettendheid gepaard gaande met diep berouw en deemoed zijn de diepste grond en het doel van het gebed.

– 108 –

Wat brengt het gebed in gevaar? 108

Wat brengt het gebed in gevaar?

Vrees het meest een hoge dunk van jezelf. (Theophanos de kluizenaar)

De afdwalingen bij het Jezus-gebed zijn ervan afhankelijk waar je aandacht is. Wie in zijn hoofd bij God verblijft, kan zich niet concentreren;hij moet voortdurend strijden tegen een stroom van gedachten en opwellende hartstochten. Wie zich in zijn hart bevindt is buiten gevaar; nog veiliger is hij die in diep berouw, met veel pijn streeft naar God en bidt om bescherming tegen de verblinding.

In het gebed sta je voor God, de Stichter van je hart. Veroorloof je nooit Hem te verzoeken en je lichtvaardig, zonder eerbied, in twijfel

De verblinding van het denken 110

De verblinding van het denken

Verblinding is de benadeling van de mens door leugens. (Ignatius Brjantsjaninov)

‘Alle soorten van verblinding worden veroorzaakt door een verkeerd gebruik van het denken. Voorwaarde ervoor is hoogmoed. Menselijke hoogmoed als zelfverblinding biedt de verzoeker een comfortabel verblijf en hij doet er nog zijn begoocheling bij. Eigenwaan bedreigt elke hoogmoedige, die zelfverzekerd streeft naar bovenzinnelijke, transcendente ervaringen.

In het gebed dient de mens oplettend en nuchter zijn zieleleven te bewaken, zijn bewustzijn en zijn vrijheid te wenden tot God,berouwvol voor Hem te staan. Elk willekeurig fantaseren en dromen moet je achterwege laten en alle onwillekeurig in het bewustzijn opwellende voorstellingen of beelden moet je streng terugwijzen. Want voorstellingen en hersenschimmen verontrusten de ziel, doen hartstochten opvlammen en verontreinigen het gebed.

Beelden en gezichten verleiden de onrijpe tot waanvoorstellingen en verblinding: vóór zijn herstel door middel van de Heilige Geest is de mens onrein; in deze toestand is hij niet in staat met reine, heilige geesten (engelen) om te gaan. Hij bevindt zich nog – als gevangene – in het gebied van gevallen geesten (duivels) en kan – voor zover hij tot schouwen komt – hen alleen waarnemen. Merken zij zijn hoge dunk van zichzelf, dan verschijnen zij hem als lichte engelen, ja als de Heer zelf, en verblinden zijn ziel.’ (Ignatius Brjantsjaninov) Zo eist dan ook de wet van de geest, dat je, voordat je ziel gelouterd is, al het bovenzinnelijke, transcendentale vermijdt, daar dit je noodzakelijkerwijs slechts brengt binnen het bereik van gevallen geesten en van de verblinding.

De hoogmoedige houdt zich niet aan deze wet van de geest en neemt binnengeslopen bedriegelijke hersenspinsels en hem vleiende beschouwingen graag als waarheid aan. Door gebrek aan eerbied en uit eigendunk houdt hij zichzelf, ook zonder voorbereiding, uitverkoren voor de hogere stadia van het gebed, beijvert zich voor het uiterlijke mechanisme van het gebed en dringt met zijn denken door tot het binnenste van zijn hart terwijl dit denken door hartstocht verontreinigd is en nog niet door de Heilige Geest is vernieuwd. Niet

Zelfbedrog van het gemoed 111

Zelfbedrog van het gemoed

Wie zich inbeeldt begenadigd te zijn zal nooit genade deelachtig worden. (Ignatius Brjantsjaninov)

Een ongezond zieleleven leidt tot afhankelijkheid van eigen ‘meningen’ of tot eigenwaan. Het hoogmoedige hart wordt vervuld van een zinloze begeerte naar het genieten van heilige, goddelijke, geestelijke

Kentekenen van verblinding 113

Kentekenen van verblinding

Begenadiging geeft deemoed. Verblinding voedt zelfingenomenheid en hoogmoed. (Johannes van Kroonsad)

‘Inwerkingen van de genade zijn gemakkelijk van de verblinding te onderscheiden. Verblinding benadert je nooit als een onbeperkte macht, maar altijd als verleidster, die je begrip zoekt en pas daardoor macht over je krijgt. Altijd kun je haar afwijzen. Altijd treedt haar eerst de twijfel van je hart tegemoet; pas wie haar geheel in handen is gevallen twijfelt niet meer aan haar. Nooit vermindert verblinding het koken van het bloed, nooit leidt zij tot zelfkennis en berouw, nooit maakt zij je klein voor jezelf. Integendeel: zij wekt wensdromen, prikkelt het bloed, brengt kieskeurige, onreine genotzucht,vleit, blaast je op in eigendunk en stelt het eigen ik als afgod in je ziel.'(Ignatius Brjantsjaninov)

‘Ook zijn begenadigde gedachten, zieleroerselen of het schouwen van bijvoorbeeld warmte, licht of engelen duidelijk vana die van de verblinding te onderscheiden. Begenadigde opwellingen vervullen steeds met de diepste deemoed, de pijnlijkste zelfkennis en armoede van de geest. Begenadigde visioenen verschijnen in een stil licht en geven de ziel diepe rust.Opwellingen van de verblinding vergroten daarentegen de hoogmoed. Haar visioenen verschijnen in een ‘roodachtig licht’, wekken begeerten op, verhitten en scheppen onrust en verwarring. Vaak wordt de innerlijke warmte die het gebed begeleidt een aanleiding tot verblinding. Er is een natuurlijke warmte die een gevolg is van innerlijke concentratie in je hart; vervolgens een begenadigde warmte, die je met zaligheid en innerlijk welbehagen vervult. Maar er is ook een lichamelijke verhitting ten gevolge van een onmatig ijveren in het gebed. De verblinding berust er dan op,dat je de optredende verhitting, de natuurlijke warmte, houdt voor een geestelijke begenadigde warmte en dat je tot een hogere dunk van jezelf vervalt – als had je reeds alles bereikt en stond je aan het eindpunt van volmaaktheid. De lichamelijke verhitting verschilt door haar vruchten van de geestelijke warmte. Vruchten van de lichamelijke verhitting zijn eigendunk, onmatig zelfvertrouwen, aanmatiging of hoogmoed. Vruchten van geestelijke warmte voor God zijn daarentegen diep berouw, deemoed en pijnlijk zelfinzicht.'(Ignatius Brjantsjaninov)

‘Wie de geestelijke warmte alleen maar tracht te behouden vanwege de zaligheid die zij veroorzaakt, ontwikkelt geestelijke genotzucht. De waakzamen streven ernaar deze prettige toestand snel door te

VI. De strijd tegen afdwalingen en hartstochten 115

1. De wet van de innerlijke strijd 115

VI. De strijd tegen afdwalingen en hartstochten

1. De wet van de innerlijke strijd

Niet hij is rein, die het kwaad niet kent, maar hij, die er voortdurend tegen strijdt. (Izaäk de Syriër)

‘Ben je vast besloten je eigenzinnigheid te laten varen en de wil van God te volgen, houd je dan vanaf het begin gereed voor een harde strijd. In je binnenste zullen talloze begeerten opkomen en elk van je krachten zal zijn eisen stellen zonder te vragen naar Gods wil. Terwille van je doel moet je al je begeerten temmen, je steeds tegen elk kwaad verzetten en je dwingen tot alle goeds. Steeds moet je strijden tegen jezelf en tegen alles wat je eigenzinnigheid, je wensen en begeerten in stand houdt. Dit gevecht met de vijand in je binnenste is de zwaarste strijd van alle. Je moet leren het kwaad in je hart te lijf te gaan, bij vele nederlagen en overwinningen de verzoeker te weerstaan en in je geest te streven naar God. Daarom is ook het overwinnen en doden van je eigen eigenzinnige begeerten de heerlijkste van alle overwinningen.’ (Starets Nikodim)

‘Oorsprong en voorwaarde van alle innerlijke overwinningen is de ommekeer van je wil, gepaard gaande met overgave aan God. Als belangrijkste geestelijke kracht in de strijd is hier vereist afschuw voor begeerten, zonder welke de vijand zonder strijd de overwinning behaalt. Ons innerlijk – de geest – staat in het brandpunt van deze strijd. Eigen bewustzijn en roeping hebben tot het goede besloten en verafschuwen, ondersteund door de genade,elke eigen begeerte en slechte neiging. Juist hierop berust de ommekeer. Belangrijke wapenen zijn hierbij innerlijke concentratie en zelfinzicht, gecombineerd met een onbeperkt veroordelen van eigen fouten en zwakheden en een onverzettelijke weerstand tegen zondige voorstellingen, gewoonten en lusten. De begeerten van hun kant trachten juist de

2. De onzichtbare strijd 116

2. De onzichtbare strijd

Je moet, in beginsel, alle onwillekeurig opkomende gedachten afwijzen om er niet door beheerst te worden. (Theophanos de kluizenaar)

De onzichtbare strijd richt zich tegen alle hersenspinsels en hartstochtelijke opwellingen die bij ons opkomen. Hij strekt zich uit

Het afweren van hersenspinsels 118

Het afweren van hersenspinsels (volgens Nil Sorski)

Elke verzoeking komt op ons af in de vorm van onwillekeurige gedachten of voorstellingen, die als ‘hersenschimmen’ ons bewustzijn binnendringen. We nemen ze op, schenken er aandacht aan, laten ons erdoor meeslepen en beginnen ze te volgen. Onze belangrijkste taak echter, de gemeenschap met God en het werken voor ons heil,wordt onwillekeurig vergeten. Wij zijn zo zwak, verstrooid,onoplettend, dat elk zuchtje van dergelijke hersenschimmen ons meevoert:we wervelen van vroeg tot laat rond en zondigen voortdurend. Wat moet je doen om je uit deze ongetwijfeld verderfelijke toestand los te maken?

Wees ervan overtuigd en maak je bewust, dat onze onkunde er de schuld van is, dat hersenspinsels ons tot hartstochten drijven;dat het ons ontbreekt aan de lust en het vermogen ze te bestrijden en te overwinnen; dat wij onze bestemming vergeten zijn en niet weten wat wij tegenover de hersenschimmen moeten stellen. Daarom is kennis van al deze zieleroerselen en van de middelen voor hun bestrijding onontbeerlijk voor de onzichtbare strijd. Zij alleen helpen je aan de overwinning.

De beste, zekerste bestrijding is hersenschimmen direct bij hun eerste optreden af te kappen als door de houw van een zwaard. Wie hun eerste aanval weerstaat, heeft in één keer alle volgende opwellingen afgeweerd.

Heb je verzuimd de eerste aanval af te slaan, heb je de vijand toegelaten en wekt hij reeds hartstochten op, doe dan je best daar goede

De strijd tegen hartstochtelijke opwellingen 119

De strijd tegen hartstochtelijke opwellingen

Doel van de strijd is de hartstochten te verdrijven en zo de daaraan tegengestelde deugden te ontwikkelen. (Theophanos de kluizenaar)

Elke keer als je een beginnende hartstochtelijke gedachte voelt opwellen of opmerkt en je naar geweten moet beslissen tussen je hartstochtelijke begeerte en de wil van God, moet je je ervan bewust worden, dat het elkaars vijanden zijn. Het is een grote fout alles wat in ons opwelt te houden voor iets natuurlijks en het te verdedigen.

Fasen van de strijd 121

Fasen van de strijd

Gedurende de innerlijke strijd worden verschillende fasen doorgemaakt, die lopen van toegeven zonder tegenstand tot verzet en die ten slotte leiden tot het uitdelgen van de hartstocht die opwelt.Hierover zegt Vader Dorotheos:

‘Zoals de ervaring leert worden wij steeds weer verontrust door gedachten, woede of zinnelijkheid en deze verontrusting begint in woorden of gedachten, door vergeten of onwetendheid, willekeurig of onwillekeurig. Onze innerlijke toestand bepaalt hier ons gedrag. Velen volgen zonder verzet te bieden de bij hen opkomende hartstochtelijke

Terugblik op de strijd 123

Terugblik op de strijd

Bekijk achteraf het gehele verloop van de strijd, wat er de oorzaak van was, wat haar vooral verhevigde en wat haar beëindigde. Dat maakt toekomstige overwinningen aanmerkelijk gemakkelijker en je doet geestelijke wijsheid en ervaring op. Vertel niemand van je overwinning – dat windt de vijand hevig op en ontkracht jezelf – wegens de hoogmoed waaraan je dan niet ontkomt.

Word je overwonnen, wees dan berouwvol, maar vlucht niet halsstarrig voor God, maar haast je je hart tot berouw te brengen. Het is onmogelijk nooit te vallen, maar wel mogelijk, ja noodzakelijk,weer op te staan. In plaats van te vervallen tot dadenloze zwaarmoedigheid is het veel beter daaruit de lering te trekken van deemoed en omzichtigheid en je te vermannen tot een nieuw gevecht. Verdelg je de zonde niet door berouw, dan wordt zij sterker in je en trekt je onontkoombaar naar beneden; dan wordt het steeds moeilijker haar te lijf te gaan.

Ervaring zal je alles leren wat je nodig hebt, wanneer je slechts de vaste wil hebt jezelf te overwinnen. Hoe vast beslotener je optreedt tegen de hartstochten en je jezelf geen slechte gedachte – laat staan een begeerte of de bevrediging daarvan – toestaat, maar steeds de tegengestelde gevoelens wakker roept, des te sneller kom je tot reinheid van denken – gezuiverd van hersenspinsels -, tot reinheid van hart – gezuiverd van hartstochten -, tot reinheid van wil – vrij van begeerten. Daarmee betreed je het gebied van de gelijkmoedigheid,zonder hartstochten. Je innerlijk vangt nu als een schone spiegel de dingen des geestes op.

3. Het Jezus-gebed in de strijd 124

3. Het Jezus-gebed in de strijd

Neem het zwaard van de geest, het woord van God, in ontvangst en draag het op je lippen, in je denken en in je gevoelens, en zeg zonder ophouden: ‘Heer, Jezus Christus, ontferm U over mij.'(Izaäk de Syriër)

Zonden en hartstochten zijn als het ware kwalen – maar God zegt:’ Roep Mij in je lijden, opdat Ik je kom bevrijden’. Niets helpt hier zo als je tot God te wenden in het Jezus-gebed.

‘Streef je ernaar je gedachten van kwalijke voorstellingen te reinigen en hartstochtelijke opwellingen te overwinnen, houd je dan aan het Jezus-gebed: je ontkomt eraan door waakzaam op te letten of je reinigt je door pijnlijk zelfinzicht en diep berouw voor God. Evenals het onmogelijk is te leven zonder spijs en drank, is het ook onmogelijk zonder waakzame oplettendheid en gebed iets geestelijks te bereiken en je van hersenschimmen en hartstochtelijke opwellingen te bevrijden. Gedachten die zich tegen onze zin in ons hart hebben gedrongen en zich daar hebben gevestigd, kunnen slechts door het Jezus-gebed uit de diepten van ons hart worden verdreven. Wie moeite doet voor de onzichtbare strijd, dient tegelijkertijd moeite te doen voor het gebed. Met behulp van het Jezus-gebed – en alleen met behulp daarvan – maar niet door eigen inspanning alleen overwin je alle hersenspinsels. Evenmin als de zon kan stralen zonder licht,kan het hart zich reinigen van het kwaad van verderfelijke voorstellingen zonder de naam van Jezus Christus.’ (Hesychios van Jeruzalem) Dit is een onontkoombare wet van de geest.

Laat gedurende het gebed je bewustzijn zwijgen tegenover alle voorstellingen en vat ook schijnbaar goede gedachten niet op: het binnenlaten daarvan opent ook voor slechte gedachten de deur. Blijf aandachtig, ijverig en geduldig bij het Jezus-gebed.Als je niet zonder hersenspinsels kunt bidden, word dan niet kleinmoedig,maar bid rustig verder en roep Christus aan. Want zonder Gods hulp is niemand in staat zijn denken rein te houden. Laat je daarom niet in verwarring brengen en wees niet bang. Schenk helemaal geen aandacht aan je hersenspinsels, maar bid onverdroten tot ze verdwijnen. Blijven zij dan nog steeds bij je opkomen, sta er dan tegen op en bid tegen deze voorstellingen zelf; ga dan standvastig door met het Jezus-gebed en spreek het, wanneer de voorstellingen blijven aandringen, kalm, met kracht en geduldig uit. Roep de hulp van God in en probeer ondanks alle afleiding het gebed voort te zetten.

Het is vooral nodig het Jezus-gebed hardop uit te spreken,wanneer

VII. Vruchten van het gebed 129

VII. Vruchten van het gebed

Eerste vrucht van het gebed is innerlijke concentratie en een warm gevoel voor God. (Theophanos de kluizenaar)

Zijn reeds bij het begin vruchten van het gebed te merken? Zeker, wanneer de zoekende maar geconcentreerd, met eerbied en pijnlijk zelfinzicht bidt. Zo een gebed bevordert dat je je innerlijke nood bewust wordt, wekt diep berouw en waakzaamheid, geeft vertrouwen en leidt tot reiniging van je hart, gepaard gaande met een groeiende liefde voor God.

Alleen al het eenvoudige denken aan God bij het Jezus-gebed draagt zijn natuurlijke vruchten, zoals groeiende eerbied, godvrezendheid en denken aan de dood en het gaat gepaard met een zekere kalmering van je gedachten, met toenemende inkeer en warmte in je hart.Dit zijn natuurlijke gevolgen, die ieder kan bereiken.

‘Met de inwerking van de goddelijke genade komen begenadigde vruchten, die leiden tot hogere vormen van gebed. De eerste vruchten van de genade zijn oplettendheid en geroerdheid van het hart. Oplettendheid is de allereerste genade die de geduldig en ijverig biddende ontvangt. Zij is de ziel van het gebed. Zonder oplettendheid en aandacht is het gebed dood. Begenadigde aandacht heeft een bijzondere werking. Van tijd tot tijd maakt zij zich meester van het denken en sluit dat in in de woorden van het gebed; dat geschiedt steeds langduriger en geregelder. Het denken hecht zich aan de inhoud van het gebed en wordt naar het hart getrokken, dat antwoord met warme geroerdheid. De aandacht wekt een geroerd hart en dit verdiept weer de aandacht. Beide versterken elkaar, schenken geleidelijk leven aan het hart en verdiepen het gebed. Ze geven het gebed innerlijke concentratie, zuiverheid en een warm gevoel voor God.’ (Theophanos de kluizenaar)

‘Het aanvoelen van Gods tegenwoordigheid geeft het bewustzijn

1. De werking van de genade 130

1. De werking van de genade

Het ware doel van christelijk leven is het verwerven van de Heilige Geest. (Serafim van Sarov)

‘Het christelijke leven is niet een gewoon natuurlijk leven, maar een begenadigd leven. Zijn doel is de vergoddelijking van de mens,zijn levende vereniging met God.’ (Theophanos de kluizenaar) Alle goede daden zijn slechts middelen om de Geest te verwerven. En alleen dat goede, dat wij doen in Christus’ naam, brengt ons deze vrucht. Wat wij omwille van Christus doen vervult ons boven alle maat met de genade van de Geest.

‘Alleen het verwerven van de Heilige Geest, als vrucht van alle deugd, houdt verlossing in. Deze bereidt Zijn inwoning voor in lichaam en ziel; Zijn goddelijke genade neemt intrek in ons wezen en verandert het; zij leidt ons uit het vergankelijke naar het onvergankelijke, uit zieledood naar het leven in de geest, van het donker naar het licht, uit de stal van ons leven,waar hartstochten als dieren huizen, naar de lichte tempel van God.

Daarom wordt gezegd: ‘Waakt en bidt’, opdat gij niet zonder de Heilige Geest blijft. Voor alle deugden voert ons het gebed tot de genade van de Geest, want het ligt te allen tijde in onze eigen hand.’ (Serafim van Sarov)

Het geestelijk ontwaken 131

Het geestelijk ontwaken (naar Theophanos de kluizenaar)

In het leven van de mens is er het ogenblik van het ontwaken.

Zodra de Geest van God het hart aanraakt, ontwaakt de mens tot een sterker bewustzijn. Wie in levensgevaar geraakt of de dood nabij komt ervaart dikwijls dit ontwaken. Als in een bliksemflits ontsluit zich voor hem een hogere werkelijkheid, die alles toont in het juiste licht. Dat is de inwerking van de goddelijke genade, die de ziel tot het ware leven wekt. Zij vernietigt als in een bliksemflits het hele bouwsel van de zelfverblinding in het bewustzijn en de gevoelens van de mens en giet tegelijkertijd haar licht over een goddelijke ordening van de waarheid en het goede.

Kenmerkend zijn hier de schrik en de verbazing over de totale nietigheid en zelfzucht van ons leven – in het aangezicht van het onontkoombare oordeel van God en van die volmaaktheid en zaligheid van de goddelijke ordening, die voor ons opengaat. Deze goddelijke ordening omvat God en Zijn voorzienigheid, die de gevallen mens door alle beproevingen van het leven voert, hem redt en leidt tot onuitsprekelijke zaligheid. Zij wordt in al haar facetten direct grijpbaar.

In volledige tegenstelling daartoe staat de mens zelf, die in zijn onverstand en gewetenloosheid in elke trek van zijn wezen daartegen zondigt.

Onder de inwerking van de goddelijke genade begint onze geest zijn natuurlijke kennis van God te herkrijgen. Dit bewustzijn van de aanwezigheid van God – die bestaat, alles in stand houdt en bestuurt – leidt tot een gevoel van totale afhankelijkheid van Hem, en dit maakt de godvrezendheid tot een levend begrip. Beide prikkelen het geweten, deze onomkoopbare getuige en rechter van al onze gedachten, gevoelens en daden. Ons geweten doet ons onze hopeloze situatie inzien, waaraan wij niet kunnen ontkomen; wij bevinden ons in Gods hand, de hand van de rechtvaardige rechter en vergelder,en doorleven Zijn toorn over alle gedane onrecht (Rom.1:18). De

Bewustzijn en vrijheid keren zich naar God 132

Bewustzijn en vrijheid keren zich naar God

De allereerste vrucht van de goddelijke genade is, dat denken en hart zich keren naar God. (Theophanos de kluizenaar)

Het geestelijk leven begint met de inwerking van de goddelijke genade; het kan ook alleen maar dank zij de genade blijven bestaan en rijpen. Wie zich om te beginnen overgeeft aan de wil van God, komt onmiddellijk onder Zijn leiding en wordt door Hem aangenomen; hij komt onder leiding van de genade snel, gelijkmatig en zeker tot volmaaktheid.

‘Het koninkrijk Gods begint in je binnenste, wanneer je ziel God als haar meester erkent en Hij daarin Zijn intrek neemt. Het begin hiertoe is het besluit God te dienen en Hem je bewustzijn en vrijheid – de geestelijke kern van de mens – te offeren. Dit offer wordt door God aanvaard en Hij sluit met jou een nieuw verbond.'(Theophanos de kluizenaar)

Je besluit alle verstrooiing achterwege te laten en in zelfverloochening

Evenwicht tussen eigen inspanning en vertrouwen op God 134

Evenwicht tussen eigen inspanning en vertrouwen op God

Gods hulp is steeds nabij, maar zij valt de zoekende slechts dan ten deel, als hij zich tot het uiterste inspant en zijn eigen ontoereikendheid smartelijk heeft ervaren. Zolang ook maar de geringste zelfbewustheid optreedt, grijpt God niet in: Je denkt zelf iets te kunnen bereiken? Dan moet je nog wachten. De Heilige Geest is altijd bereid onmetelijkrijk te maken en wacht slechts op het moment waarop wij kunnen aanvaarden.

Hoe moet je je gedragen om Zijn kracht te ontvangen? Daartoe brengt je de deemoed. Ervaar je eigen totale onvolkomenheid en verwacht alles van de Heilige Geest – maar doe voortdurend wat in je vermogen ligt – en Zijn hulp zal je bijstaan. Werk en doe moeite uit alle kracht – want als je in je inspanning verslapt, dan wijkt Gods beschermende kracht van je. Wil je echter alles uit eigen kracht bereiken, dan word je ook verlaten. Houd evenwicht tussen je uiterste eigen inspanning en vol, onbegrensd vertrouwven in God. Beide gezamenlijk versterken je krachten.

Doe ijverig, ingespannen moeite – maar bouw niet op jezelf en leg je wens voor aan God (Ps. 37:6). Bid: ‘Ik wens,ik zoek;stimuleert Gij mij door Uw waarheid.’ De Heer beslist: ‘Zonder Mij kunt gij niets doen.’ (Joh. 15:5) En deze wet geldt in het geestelijke leven met alle nauwkeurigheid, zonder een haarbreed af te wijken. Op de vraag: ‘Wat moet ik doen om deze of gene deugd te verkrijgen?’is het antwoord: ‘Doe wat je kunt en wend je tot God en Hij zal je haar verlenen!’ Er is geen andere weg.

Doe je best, span je in, zoek en je zult vinden; klop en jou zal opengedaan worden. Verslap niet en vertwijfel niet. Maar wees bij dit alles hierop bedacht, dat al onze inspanning slechts voorbereiding is op het ontvangen van de genade; de gave zelf is afhankelijk van de wil van de Gever. Zij komt onverwacht,onvermoed.

Alles danken wij aan Gods genade. Zonder haar kun je niets geestelijks veroveren. Zodra zij binnendringt in je hart, gaat alles volgens de juiste orde.

Genade en vrijheid 135

Genade en vrijheid

Theoretici worden vaak geboeid door de vraag naar de betrekkingen tussen genade en vrijheid. Voor degene, die de genade verkregen heeft is deze vraag in de praktijk opgelost. Wie de genade verkregen heeft, geeft zich uit vrije wil over aan haar werking en zij doet haar werk in hem.

Elk ontkiemen en rijpen van geestelijk leven berust op de vereniging van genade en vrijheid. De mens belooft naar Gods wil en te Zijner ere te leven en geeft zich vervolgens geheel over in Gods hand: ‘Geeft Gij alleen mij kracht en maak mij sterk’ – ‘Doet Gij zelf, wat Uw wil is’. De belangrijkste houding voor de mens is deze: ‘Heer, red mij op de wijze die Gij wilt en ik, van mijn kant, zal oprecht, zonder mij te laten afleiden of uitvluchten te zoeken, naar mijn beste weten en volgens mijn geweten mijn best doen alles te doen, wat ik zie dat gedaan moet worden en waartoe ik in staat ben.’ Wie zo gestemd is, wordt door God opgenomen en beheerst. God wordt zijn leraar en degene die in hem bidt, handelt en wil. God beschikt en draagt vrucht.

‘Pas wanneer je je volledig overgeeft aan de wil van God en je toevertrouwt aan Zijn werkzame hulp, grijpt Hij in. Hierbij helpt bovenal het voortdurende innerlijke gebed, het gebed des harten.Het leidt tot armoede van geest. Je leert bij alles te vragen om Gods hulp en verliest geleidelijk je zelfverzekerdheid. Als je iets gelukt, dan zie je daarin Gods genade, waarom je Hem steeds hebt gesmeekt. Tegelijkertijd groeit je geloof, want wie voortdurend bidt, ervaart steeds sterker Gods tegenwoordigheid. Dit bewustzijn groeit in die mate, dat het oog van het bewustzijn de leiding van God duidelijker ziet dan het uiterlijke oog de voorwerpen om ons heen.’ (Ignatius Brjantsjaninov)

Voor hij een innerlijk leven begint, voor de genade en de gemeenschap met God merkbaar op hem inwerkt, probeert de mens dikwijls zelf alles te bewerkstelligen. Ten slotte staakt hij zijn vruchteloze inspanningen en geeft zich met zijn gehele ziel over aan de inwerking van de genade. Dan vervult hem de goddelijke genade en ontsteekt in hem de vlam van het geestelijke leven. Hij weet uit ervaring maar al te goed, dat zijn eigen inspanningen niets te betekenen hebben bij deze innerlijke ommekeer. Later laat de genade – door hem te verlaten – hem merken, dat ook het behouden van dit levensvuur niet in zijn macht ligt. Verder geven hem het dikwijls bij hem opkomen van goede gedachten en opwellingen en het ongrijpbare nader bijkomen van de zelf biddende geest de overtuiging, dat hij al het

Het wezen van de genade 136

Het wezen van de genade

De genade van God is de tegenwoordigheid van God in ons. Zonder Mij kunt gij niets doen’, dat is het principe van de genade. Juist in deze zin noemden de eerste christenen Jezus Christus gewoon Heer.Is het schitterendste wiskundige bewijs te vergelijken met de duidelijke werkingen van de genade, als je hart zich daarvoor openstelt?’Is de genade in je, dan bevindt zich1 je ziel als in een warm omhulsel;wijkt de genade, dan is zij als naakt in de koude. Je moet er in alle opzichten moeite voor doen, maar uit eigen kracht kun je haar noch aantrekken noch vasthouden. Want zij komt, blijft en gaat naar eigen wil. Genade blijft immer genade, een vrije gave van de Geest.'(Theophanos de kluizenaar)

– 136 –

Het begrip goddelijke genade 136

Het begrip goddelijke genade

‘Wat is de goddelijke genade? Het is de genade brengende kracht van God, die een gelovige ontvangt, die in de naam van Jezus Christus gedoopt is. Zij reinigt, heiligt, verlicht en sterkt je bij het doen van het goede en het overwinnen van het kwaad; zij troost en geeft kracht bij verzoekingen, nood en ziekte; zij helpt bij het verwerven van eeuwige waarden, die God voor Zijn uitverkorenen heeft bereid.

– 136 –

Was iemand hoogmoedig, zelfzuchtig, boosaardig, afgunstig en werd hij goedig en deemoedig, onbaatzuchtig om wille van de eer van God en van zijn naaste, welwillend, grootmoedig en ongeveinsd toegevend tegenover iedereen – dan geschiedde dit door de genade.Werd een ongelovige een ijverige gelovige – dan werd hij dit dank zij de genade. Was iemand begerig naar geld, hebzuchtig en onrechtvaardig en tegenover de armen onbarmhartig maar veranderde hij in het diepst van zijn ziel en werd hij onbaatzuchtig, eerlijk, vrijgevig en vol mededogen, dan heeft hij dit te danken aan de macht van Christus’genade. Gaf iemand zich over aan vraat – en drankzucht en werd hij matig – niet wegens ziekte of door het inzicht dat onmatigheid het lichaam schaadt, maar uit het bewustzijn van een hoogst ethisch doel – dan werd hij dit dank zij de genade.’ (Johannes van Kroon-stad)

‘Ervaar je onder de inwerking van de goddelijke genade diepe vrede, stille zalige vreugde in je gebed, behoed dan deze gave met zorg. De goddelijke genade van de Heilige Geest is uiterst fijngevoelig en wijkt onmiddellijk uit een ziel, die zich in haar tegenwoordigheid veroorlooft onachtzaam te zijn en onvoldoende eerbied toont. Als Gods genade zich terugtrekt uit de ziel, dan staat deze weer op zichzelf; hartstochten stormen als hongerige roofdieren op haar af en beginnen haar te verscheuren.

Als je meer eet dan goed voor je is of je bedrinkt, houdt de heilige wereld op in je te werken. Word je boos of overmoedig, dan trekt zij zich lange tijd terug. Ben je hartstochtelijk aan iets of iemand gehecht, dan wijkt zij zeker van je. Veroorloof je jezelf te genieten van zinnelijke voorstellingen, dan trekt de heilige wereld zich voor lange tijd terug, daar zij al het zondige, maar vooral zinnelijkheid en eerzucht mijdt als een kwalijke stank. Je zult haar zoeken, maar haar niet vinden. Je zult daar bedroefd om zijn, maar zij zal geen enkele aandacht schenken aan je droefenis, opdat je leert de gave van God op haar waarde te schatten en haar eerbiedig en zorgzaam te behoeden.

De oproep van apostel Paulus ‘vervult u met de Geest’ is een oproep tot handelingen, die de werkzaamheid van de Geest ondersteunen. Daartoe dienen de reiniging van hartstochten en het gebed.

Ligt het in onze macht ons met de Geest te vervullen? Ja, dat ligt in onze macht. Als wij onze ziel reinigen, wat verhindert dan de Geest bij ons zijn intrek te nemen? En Hij komt en vult ons hart.'(Johannes Chrysostomos)

2. Vertrouwen en blijde smart 138

Vertrouwen en blijde smart

Wie oprecht zijn schuld berouwt, verkrijgt een licht vertrouwen in de oneindige barmhartigheid Gods, die onmetelijk hoog uitsteekt boven alle vergrijpen. (Vader Dorotheos)

Als hij tracht Christus’ geboden te vervullen, wordt de mens geconfronteerd met zijn onmacht: plotseling wordt hem zijn toestand als gevallene geopenbaard, die hem tot dan verborgen was gebleven en hij begint een hardnekkig gevecht met het evangelie. Zijn leven wordt een aaneenschakeling van onzichtbare nederlagen. Inzicht hierin wekt de zalige ‘armoede van de geest’, ‘het wijze wenen’ en een door wroeging verteerd, deemoedig hart, dat God niet veroordeelt. Oprecht pijnlijk zelfinzicht voert noodzakelijkerwijs tot het beleven van de eigen nietigheid en ‘armoede van de geest’, tot de eerste van de zaligprijzingen: ‘Zalig zijn de armen van geest’,die menen niets te bezitten. ‘Zalig zijn zij, die bedelen om geest.’ Wie zijn geestelijke armoede inziet, let steeds op zijn zwakheden en bekommert zich daarom. Deze droefenis om God, om het gescheiden zijn van Hem -dit wijze wenen -bewerkstelligt het juiste berouw in ons hart en voert ons tot Hem:

‘Zalig die treuren, want zij zullen vertroost worden.’ (Matth.5:4)

Echt begenadigd berouw, dat door Gods genade verleend wordt,wekt een warm berouwen van je schuld en gaat gepaard met diep gevoeld leed omdat je God gekrenkt hebt, je door zondigen van Hem hebt verwijderd en tegelijkertijd met een blij vertrouwen in Gods barmhartigheid en een diepe geroerdheid in je hart ten aanzien van Zijn vergevende goedheid. Zoals de verloren zoon in de armen van zijn vader ween je om je zonden en beleef je, blij getroffen, de vergevende liefde van de Vader.

‘Steeds weer laat ik mij meeslepen, zondig ik, verraad ik God voor de afschuwelijke prijs van het genot. En ondanks mijn voortdurende ontrouw blijft Hij onveranderd, wacht Hij lankmoedig op mijn berouw en brengt Hij mij met alle middelen tot verbetering: ‘De zieken hebben de dokter nodig, niet de gezonden. Ik ben gekomen om de zondaars tot boetedoening te roepen, niet de rechtvaardigen.’ Zo sprak, zo handelde Gods Zoon.Ontroert Zijn goedheid je? Ook de Heilige Geest is zo goed. Zelfs de zonde trekt Hem naar de mens. Niet de volbrachte zonde, maar de zonde die je in jezelf hebt herkend

3. De vurige ijver 139

De vurige ijver

Vurige ijver voor het goede is het bewijs van het ware leven in de geest. (Theophanos de kluizenaar)

De echte gemeenschap met God begint met de vurige ijver de wil van God te vervullen. Vanwaar komt die vurige ijver? Hij is een inwerking van de goddelijke genade. Zodra iemand uit vrije wil het goede zoekt, verbindt de goddelijke genade zich met hem en wekt in hem die hevige ijver op.

Waartoe is dit nodig? Zijn wij niet zelf in staat goed te doen? We hebben toch veel goeds uit onszelf tot stand gebracht? Natuurlijk. Maar het gaat hier niet om de afzonderlijke goede daden, maar om een vernieuwing van het gehele leven in zijn totale samenhang. Probeer jezelf te brengen tot voortdurend handelen volgens Gods woord – en wel je leven lang. Hoe jammerlijk eindigt meestal een dergelijk pogen; je begint – en verslapt al gauw. Hoe kan het anders?Immers de kracht ontbreekt. Alleen de onwrikbare kracht van God is in staat ons bestendig aan het goede te houden.

Zolang wij rustig zijn, alles gaat zoals wij willen, ons niets verleidt of bedreigt, zolang kunnen wij in onze zelfverblinding ervan dromen alles uit onszelf, zonder hulp van boven aan te kunnen. Zodra echter het kwaad in het bezinksel van ons hart opwervelt als stof in de wind, wanneer gedachte na gedachte, wens na wens – de ene nog slechter dan de andere – de ziel in beroering brengen, vergeet je al gauw je aanmatiging en roep je onwillekeurig uit: ‘Heer, red mij, ik verdrink!’. Slechts een begenadigde vurige ijver helpt je de last van de geboden te dragen. Dit is de enige macht die tot het heil voert. Vurige ijver is de geest van ons leven. Waar deze dooft, dooft alle christelijk leven; de juiste geest ontbreekt zelfs bij het willen van het uiterlijk goede.

Onze wil tot het goede wordt sterker zodra de genade zich ermee verenigt; hij wordt tot een onverzadigbare ijver om alles te doen wat

Beschouwingen die de vurige ijver in stand houden 141

Beschouwingen die de vurige ijver in stand houden

Zolang de ijver aanhoudt, is de goddelijke genade aanwezig. Want hij is een vuur. Vuur wordt door hout aangehouden; het hout van de geest is het gebed. Zodra de goddelijke genade het hart beroert ontwaakt het gebed. Hart en verstand richten zich aandachtig tot God. Het steeds bewegelijke bewustzijn begint aan Hem te denken. Daaruit ontstaat het God gedachtig zijn, als gestadig begeleider van de begenadigde toestand. Het God gedachtig zijn blijft niet werkeloos, het leidt tot beschouwing van de volmaaktheid en de daden van God. Dat alles omvat de geest. De ijverende verblijft daarin en schept zo steeds nieuwe ijver. Hieruit komt een heerlijke geestelijke godvrezendheid voort, wanneer men vol eerbied voor Hem verwijlt.Deze houdt wacht over de begenadigde toestand.

De gewaarwording van een andere wereld 141

De gewaarwording van een andere wereld

‘Wie bewust in zijn innerlijk treedt, ziet noch zichzelf, noch wat zich in zijn binnenste afspeelt; dat alles zwijgt. Hij ziet veeleer een andere wereld,die gelijkt op een onmetelijk bouwwerk; een onzichtbare, onvoorstelbare wereld, die zich echter duidelijk in het bewustzijn prent. Zij opent zich bij het eerste inslaan van de genade, ongeacht of de mens het wil of niet. Later wordt deze inkeer en schouw overgelaten aan onze eigen inspanning: het gaat erom de ordening van deze geestelijke wereld te prenten in ons denken en voelen. De belangrijkste inhouden zijn: Gods almacht die het Al in stand houdt, het mysterie van het werk der verlossing en de vier laatste dingen t.w. de dood, het oordeel, zaligheid en verdoemenis. Van deze dingen dien je je helder bewust te worden en je hele wezen ermee

4. De wedergeboorte van de geest 142

De wedergeboorte van de geest

De oorsprong en de wortel van het heil liggen in het vervullen van de geboden, het einddoel van het heil is de wedergeboorte van de geest. (Theophanos de kluizenaar)

Leven is de kracht tot handelen. Geestelijk leven is de kracht om in de geest naar Gods wil te handelen. Deze kracht is voor de mens verloren gegaan, en zolang hij haar niet terugkrijgt, is hij ondanks alle goede wil niet in staat in de geest te leven. Het echte christelijke leven is een begenadigd leven. Om naar Gods wil te leven heeft de mens een begenadigde macht nodig, die zijn geest doordringt en hem herstelt in zijn kracht. Deze macht is de goddelijke genade van de Heilige Geest. Zij wordt verleend met de doop en onderhouden door de sacramenten van biecht en communie en verder door het voortdurende gebed. De heil brengende geboden maken haar werkzaam en zij openbaart zich naar mate wij de geboden opvolgen.

Het begin van een leven in Christus is de vurige ijver om naar Gods

5. Inzicht in het hart 146

Inzicht in het hart

Het hart is de innerlijke mens of de geest, waarin het zelfbewustzijn, het geweten, het God gedachtig zijn en het gevoel van volledige afhankelijkheid van Hem, kortom alle waarden van het geestelijke leven zich bevinden.(Theophanos de kluizenaar)

Steeds verder gaande reiniging van het hart 146

Steeds verder gaande reiniging van het hart

Niet alleen in de geschriften vinden wij lering. De goddelijke genade grift ook op de wetstafelen van ons hart de geboden van de geest, want het hart beheerst het hele bouwwerk van ons lichaam. Als de genade ons hart beheerst, dan neemt zij ook bezit van al onze lichaamsdelen en gedachten.(Makarios de Grote)

‘Bij het innerlijke gebed streven wij vooral naar de reiniging van ons hart. Want het hart is de innerlijke mens. Onze vaderen verstonden Gods woord, dat uit het hart alle slechte neigingen voortkomen, zoals zinnelijkheid, echtbreuk en moord, valse getuigenissen en godslastering; verder begrepen zij ook het gebod het vaatwerk – het hart – van binnen te reinigen, opdat het ook van buiten rein zou zijn. Daarom richtten zij al hun inspanningen op het hart, daar zij ervan overtuigd waren daardoor ook alle andere deugden te zullen verwerven, maar zonder reiniging van het hart geen enkele durend te zullen verkrijgen.’ (Simeon de Nieuwe Theoloog)

‘De reinheid van het hart, (van de gevoelswereld) is iets anders dan reinheid van het denkvermogen. Het denken is slechts een hoedanigheid van de ziel; het hart is de wortel van alle eigenschappen. Als het denkvermogen zich inspant en zich concentreert op geestelijke onderwerpen, dan verliest het zijn vroegere gedachtenloop en wordt rein voor dat ogenblik. Deze reinheid is echter niet bestendig, want

Het concentreren van het bewustzijn in het hart 148

Het concentreren van het bewustzijn in het hart

Alles gaat erom, dat je met je denkvermogen in je hart voor God verwijlt. Dat is het wezenlijke van de zaak. (Theophanos de kluizenaar)

Wat is ‘je bewustzijn concentreren in je hart’? Het bewustzijn gaat mee met de aandacht. Het te concentreren in je hart wil zeggen: je aandacht onverdeeld te concentreren in je hart, met het oog van je bewustzijn God voor je te zien, die onzichtbaar tegenwoordig is, en je tot Hem te wenden met lof, dank en bede, terwijl je ervoor waakt,dat niets anders doordringt in je hart. Daarin ligt het geheim van het

Het hart wordt warm voor God 149

Het hart wordt warm voor God

Sta bewust voor Gods aangezicht en laat daarbij steeds een gevoel voor God in je warm worden.(Theophanos de kluizenaar)

Waar bevindt zich je hart? Daar, waar je leed en vreugde, woede en medelijden voelt. Het lichamelijke hart is een vlezige klomp spieren – het is slechts het werktuig voor het gevoel, zoals de lichamelijke hersenen als werktuig dienen voor het verstand. Sta met aandacht

Denken en hart worden één 150

Denken en hart worden één

Vereniging van hart en denken is de eenwording van geestelijke gedachten en geestelijke opwellingen van het hart. (Ignatius Brjantsjaninov)

‘Onder de plaats in het hart, die het bewustzijn tijdens het gebed moet vinden, moet worden verstaan de zelf bewuste kracht van het

– 150 –

hart, die door de Schepper in het hogere gedeelte van het hart is gelegd en waardoor het mensenhart van het hart van de dieren verschilt, die evenals de mens wensen en begeerten, ijver en woede kennen, maar deze kracht van zelfbewustzijn missen. Deze kracht uit zich onafhankelijk van het (gewone) denkvermogen in een geestelijk bewustzijn: in het geweten, in godvrezendheid, in pijnlijk zelfinzicht en diep berouw, in een geestelijke liefde tot God en de medemens, in deemoed, zachtmoedigheid en andere geestelijke gevoelens. Deze zelfbewuste kracht – onze geest – zeteIt in het hogere gedeelte van ons hart, zoals het denken, als geestelijke kracht van de ziel zetelt in de hersenen.

In het gebed moet je je denken concentreren op dit hogere deel van je hart – dus wat boven je hart – en hier bewust blijven in een warm gevoel voor God. Naarmate je je daarvoor inspant verheldert je bewustzijn en wordt je hart warm. Wordt dit verblijven van het denken in je hart voor God tot een tweede natuur en bestendig, dan worden hart en denken één en de vonk van God, een lichtstraal van Zijn genade dringt plotseling in je hart. Deze gaat rechtstreeks uit van God en kan door geen enkele handeling worden opgeroepen. Op dat moment echter gaat je hart vanzelf open, je denkvermogen dringt in je hart en wordt één daarmee. Deze eenwording van hart en denken is de eenwording van geestelijke gedachten en geestelijke roerselen van je hart.’ (Ignatius Brjantsjaninov) ‘Alles wat je waarneemt wordt tot een innerlijke aangelegenheid van je eigen hart. Wanneer je in deze toestand verkeert geeft het waargenomene je bewustzijn niet meer de drang zich buiten je hart te bewegen. Veeleer voelt het, als het door bepaalde omstandigheden of gesprekken ervan werd afgehouden, de voortdurende drang om weer terug te keren in je hart en zich dorstend naar geest met hernieuwde ijver te zetten aan zijn innerlijk werk. Dan gaat alles bij je van je hoofd naar het binnenste van je hart, dat door een wijs licht wordt verlicht. Alles wat je denkt, uitspreekt en doet gebeurt met aandacht en vol bewustzijn. Je kunt duidelijk overzien welke gedachten, wensen en bedoelingen bij je opkomen en dwingt graag je denken, je hart en je wil tot de geboden van Christus.Elke onvrijwillige misstap wordt echter door diep berouw en oprechte spijt goedgemaakt in een warm gebed vol vertrouwen tot God. Ziet God je deemoed, dan laat Hij je niet vergeefs wachten op Zijn genade.’ (Agapij van Walaam)

Diep inzicht in en heerschappij over jezelf 152

Diep inzicht in en heerschappij over jezelf

Een wijs licht vervult het hart met een soort hoger hartebewust-zijn. (Theophanos de kluizenaar)

‘Wanneer het denkvermogen het hart vindt en daar bestendig verblijft, verandert ons innerlijk: hart en denken verenigen zich tot een levende eenheid; de oorspronkelijke volkomenheid’ van de menselijke natuur is hersteld. Nu neemt de Heilige Geest intrek in ons hart en vervult het met Zijn warmte. Hij komt niet fysiek zichtbaar, maar onzichtbaar geestelijk, en is absolute werkelijkheid. Een kenteken hiervoor is de steeds durende warmte in ons hart, waarbij het denken vertoeft in ons hart en versmelt met de Godgedachte. Onder Zijn invloed verplaatst zich het zwaartepunt van de mens van het hoofd naar het hart. Daardoor komt het innerlijk tot rust. Hersenspinsels en hartstochten verliezen hun macht. Een wijs licht vervult het hart met een soort hoger hartebewustzijn. Dit inzicht van het hart maakt alle zieleroerselen zichtbaar die van het hart uitgaan of daarin binnenkomen. Wij krijgen het vermogen feilloos goed van kwaad te onderscheiden en het kwaad met onze gehele inzet te bestrijden. Alle handelingen worden uitgevoerd vanuit een helder bewustzijn van Gods wil; daarbij wordt ons de kracht gegeven het gehele verloop van ons uiterlijke en innerlijke leven te sturen, meester over onszelf te zijn. Gewoonlijk leven wij niet, maar worden wij geleefd.Vrijheid van handelen krijgen wij met de merkbare intrede van de Heer in ons hart. De belofte: ‘Wanneer dan de Zoon u vrijgemaakt heeft, zult gij werkelijk vrij zijn’ (Joh. 8:36) gaat in vervulling.

Ook het inzicht in onszelf verandert dank zij ons groeiende gewe-ten.

Zolang ons bewustzijn bleef in ons hoofd, weken onze beschouwingen uit naar het algemene. Het bijzondere, dat onszelf aangaat, raakt echter ons hart. Dit toont ons zonder enige omweg of verontschuldiging alles op de meest werkzame manier, die ons het diepst aangrijpt. Dan beleef je direct je eigen fouten en zwakheden en de lichte en donkere kanten van de dingen.

Heeft het bewustzijn Gods goedheid geproefd, dan zal het het hart niet meer verlaten en zeggen: ‘Here, het is goed hier te zijn.’ (Vgl.Matth. 17:4) Het zal voortdurend de gebieden van het hart overzien en krijgt een zekere ervaring in het uitdrijven van door de vijand gezaaide gedachten. Nauwelijks heeft het denken het hart gevonden, of het aanschouwt wat het nog nooit heeft aanschouwd: een uitspansel in het hart en zichzelf, licht en vol onderscheidingsvermogen.

6. De innerlijke mens van het hart 154

De innerlijke mens van het hart

Verborgen leven in Christus

Want zie, het koninkrijk Gods is in u. (Luc. 17:21)

Bezien wij de begenadigde toestand bij het innerlijke gebed: het ware begenadigde leven is wonderbaarlijk, verborgen. Apostel Paulus noemt het ‘het verborgen leven met Christus’ (Col. 3:3). Apostel Petrus duidt het aan als ‘de verborgene mens uws harten’ (1 Petr.3:4). En Christus zelf noemt het ‘het koninkrijk Gods in u’. (Luc.17:21)

‘Het koninkrijk Gods ligt in je binnenste. Keer in in jezelf, zoek ijverig en je zult het zonder moeilijkheden vinden. Verlaat de verstrooiingen, het verderfelijke pad der begeerten, het struikgewas van de winzucht en alle slechte gezelschap. Keer in in jezelf, leef in jezelf, in het wonderbaarlijke kamertje van je hart in je geest en zoek daar naar het koninkrijk Gods. Is het nog niet in je, roep dan: “Onze Vader, Uw rijk kome!” En het zal komen, zodra je het tot je roept.

Inkeer 156

Inkeer

De innerlijke inkeer is een gave van Gods genade. (Theophanos de kluizenaar)

Het Koninkrijk Gods werkt eerst in het verborgene, later openbaart het zich krachtig. Eerst uit het zich ineens in inkeer.Iets werkt onwillekeurig in op onze ziel, grijpt haar en leidt haar naar binnen.Dat is God, de genade van de Heilige Geest. We ondergaan een sterke drang tot bidden. Zoals bij het zich bezinnen gaat de mens geheel in zijn binnenste en schenkt geen aandacht aan wat zich om hem heen afspeelt.Alle eigen activiteiten, denken en plannen houden hier op,al het uiterlijke valt weg. Maar wat bij het zich bezinnen een kwestie van het denken was, dat is bij het bidden een zaak van het hart.De ziel wordt naar God getrokken, ze verblijft met het bewustzijn in het hart voor Gods aangezicht en stort voor Hem al haar smarten en verwachtingen uit, bereid het hele leven aan Zijn dienst te wijden. Dat is de nadering van God, de ware geest van het gebed, die afhangt van Zijn genade.

De inkeer in je binnenste is aanvankelijk kort en vluchtig; later wordt zij een vast gegeven en wordt zij tot een onveranderlijk, vaak uren lang verblijven voor God.

Reinheid 157

Reinheid (naar Theophanos de kluizenaar)

Innerlijke concentratie is een hoge kunst.Met Gods hulp bevrijdt zij je volledig van alle hersenspinsels en zelfzuchtige handelingen. (Hesychios van Jeruzalem)

Als de goddelijke genade inwerkt op het mensenhart, dan dringt zijn geest met zijn bewustzijn in het hart en daarmee in alle krachten van het lichaam en van de ziel. Hieruit volgt als wet voor de innerlijke

Innerlijke warmte 160

Innerlijke warmte

De vrucht van het geestelijke leven komt te voorschijn zodra het hart warm wordt.(Theophanos de kluizenaar)

Een zuiver geweten en ijverig bidden verwekken warmte in je hart. Oefen je daarom ijverig in het gebed en koester de warmte in je hart. Godvrezendheid verwekt en behoedt de innerlijke warmte.Maar ook is deemoed noodzakelijk en het trouw opvolgen van je gebeds-regelen, maar bovenal waakzaamheid. Doe je ijverig en geregeld je best in het Jezus-gebed en zoek je naar de liefde tot God, dan ontbrandt door middel van de goddelijke genade dat vuur in je hart,dat de kiem is van het geestelijke leven, van het intreden van God. Hoe deden de ervaren gebedsbeoefenaars de geest van het gebed in zich warm worden? Bovenal streefden zij ernaar, dat het hart voortdurend alleen voor God ontvlamt. God steunt het hart hierin, want het is de oerbron van het leven. Waar het hart is, daar zijn ook bewustzijn, denken en aandacht,ja, de gehele ziel. Is het hart in God,dan is de gehele ziel in God en verblijft de mens in geest en waarheid voor Hem.

Nu wil ik de middelen schilderen om een gestadig vuur of een bestendige warmte in het hart op te wekken. Hoe is dit te bereiken? Denk je in hoe uiterlijke warmte tot stand komt: hout wordt gewreven op hout, vuursteen wordt tegen vuursteen geslagen en het resultaat is warmte of zelfs vuur. Houd je een voorwerp in de zon, dan wordt het warm; concentreer je de zonnestralen meer, dan vliegt het in brand. De middelen om geestelijke warmte op te wekken, lijken op de natuurlijke. Met het wrijven van hout komt overeen het vervullen van de geboden. Naarmate je innerlijk reiner wordt, wordt je hart geleidelijk warmer. Maar deze weg is langzaam en heeft veel hinder palen.

Het Jezus-gebed echter, lijkt op een brandglas in de zon. Hoe ijveriger het wordt verricht en hoe geconcentreerder, des te sneller wordt je innerlijk gereinigd en ontvlamt je hart voor God. Als je het vol ijver en zonder onderbreken verricht, dan vonkt door Gods genade een vuur op in je hart en getuigt ervan dat het geestelijke leven binnenkomt in het middelpunt van je wezen en dat het koninkrijk Gods zijn aanvang neemt. Hoe meer het Jezus-gebed zich vastzet in je hart, des te warmer wordt je hart, des te zelfwerkzamer wordt op zijn beurt je gebed, zodat het vuur van het geestelijke leven ontbrandt en blijft branden in je hart, terwijl het gebed je gehele hart voortdurend vervult en het ontroert.

Natuurlijke, tegennatuurlijke en geestelijke warmte 161

Natuurlijke, tegennatuurlijke en geestelijke warmte

‘Door de concentratie van alle krachten in het hart wordt hier ten slotte innerlijke warmte opgewekt. Daarbij moet zorgvuldig onderscheid worden gemaakt tussen de natuurlijke warmte, een begenadigde warmte en een tegennatuurlijk ontbranden. Voor het ontstaan van natuurlijke warmte is het van belang waar het verstand zich tijdens het gebed bevindt. Het zou zich moeten concentreren in het hogere deel van het hart om boven het hart te staan en van bovenaf alles geheel vrij te overzien, en te beheersen wat er daar beneden gebeurt.

Wanneer het zich bevindt in het midden van het hart zakt het al gauw af naar de lendengordel, vermengt zich onwillekeurig met de zinnelijke warmte van deze delen en roept door eigen falen de verzoeking op.

De natuurlijke warmte van het bloed heeft haar uitgangspunt en haar einde in de nierstreek; zij vormt als het ware een gordel om het lichaam en geeft de ziel ruwheid, koude en verwarring. De duivelse warmte wordt opgewekt door vermenging met zinnelijk vuur; zij verhit hart en ledematen door zinnelijke lust en boeit het bewustzijn door weerzinwekkende voorstellingen. In plaats van geestelijke warmte doet zij hartstocht ontstaan, in plaats van stille blijdschap wekt zij onzinnige wellust, vies genot, en tracht deze verblinding voor te stellen als echte genade.

De geestelijke warmte begint en eindigt in het hart. Dringt de aandacht in het hart, dan concentreert zij hier natuurlijkerwijs als in een brandpunt alle krachten van ziel en lichaam. Deze concentratie van het hele wezen van de mens wordt hier direct begeleid door een bijzonder gevoel dat het begin vormt van de warmte. Dit gevoel is aanvankelijk teer en koel, later wordt het sterker en warmer. De natuurlijke, lichamelijke warmte van het bloed is slechts een voorloper van de begenadigde warmte.’ (Theophanos de kluizenaar)

‘De geestelijke warmte, die van God afkomstig is, begint en eindigt met het gebed; zij geeft de ziel vertrouwen en vruchten van de geest. Zij uit zich in op gebed lijkende opwellingen. Haar eerste vrucht is

Begenadigde warmte tijdens het gebed des harten 162

Begenadigde warmte tijdens het gebed des harten

‘Bij het Jezus-gebed streef je natuurlijk niet naar fysieke warmte in je hart. Veeleer streef je ernaar, dat het vuur van de genade in je hart dringt en het voortdurende begenadigde gebed begint. Het Jezus-gebed zelf geeft deze vonk van de genade niet; maar door de innerlijke concentratie voor God draagt het bij tot het ontvangen ervan en doet het ontbranden tot een helder vlammend vuur. Het ontkiemen van begenadigd geestelijk leven, het ontsluiten van het koninkrijk Gods in je wordt begeleid door een ontvlammen van de geest of geestelijke warmte. Hierbij verenigt zich niet alleen het bewustzijn met het denken aan God, maar je gehele geesteswezen treedt met Hem in levende gemeenschap: God echter is vuur. En zo doen geestelijke warmte en het ontvlammen van de geest op dat ogenblik hun intrede, waarop het koninkrijk Gods zich in je innerlijk ontsluit. Deze warmte verwekt een warm gevoel voor God. Het is niet juist tevreden te zijn met dit warmtegevoel alleen zonder te letten op de opwellingen in je geest en zelfs op het God gedachtig zijn,anders blijft alleen een dierlijke warmte van het bloed over en natuurlijke warmte is noch van geestelijke aard, noch begenadigd. Geestelijk wordt zij pas, als zij gepaard gaat met geestelijke, op gebed lijkende opwellingen. Begenadigde warmte is een bijzondere warmte; zij roept geen lichamelijke reacties op, wordt begeleid door een heerlijk gevoel van zaligheid.

Een diepe troost doortrekt de ziel en een begenadigde godvrezendheid gepaard met vertrouwen en blijde smart; onder de onmetelijke invloed van de genade ontbrandt het hart steeds sterker en verspreidt warmte of licht, dat uitgaat van het hart en als de zon straalt in je binnenste. Onder de inwerking daarvan komen de gedachten tot rust, wordt de innerlijke atmosfeer van de ziel helder, worden alle goede of niet goede opwellingen in de ziel zichtbaar in de kiem en krijg je de macht om de slechte uit te bannen. Dit innerlijke licht verlicht ook het uiterlijke, doet je recht van onrecht onderscheiden en geeft je de kracht je aan het recht te houden ondanks alle hinderpalen.

Kortom, nu begint het echte, werkzame geestelijke leven, dat tot

Liefde tot God vanuit het hart 163

Liefde tot God vanuit het hart

Het voortdurende gebed des harten doet het hart voor God, de liefde voor Hem ontvlammen. (Theophanos de kluizenaar)

‘Hoe meer je je inspant, des te sneller vergroeit het gebed met je hart. Hoe dieper echter het Jezus-gebed doordringt in je hart, des te warmer wordt je hart en op zijn beurt weer wordt het gebed steeds meer zelfwerkzaam totdat het vuur van geestelijk leven voortdurend brandt ín je hart, terwijl het gebed zonder ophouden je gehele hart vervult.

Het geestelijk ontvlammen van het hart voor God is de liefde voor Hem, Deze ontbrandt, zodra God het hart aanraakt, Die Zelf de liefde is.

Door een ongrijpbare geestelijke macht wordt het hele wezen van de mens gegrepen, naar God getrokken, terwijl het ook het lichaam

7. Het ontvlammen van de geest en het schouwende gebed 164

Het ontvlammen van de geest 164

Het ontvlammen van de geest

Vervult je de Heilige Geest, dan herken je hem aan de toestand van stille, diepe innerlijke blijdschap, die soms toeneemt tot een ontvlammen van de geest. (Theophanos de kluizenaar)

‘Het ontvlammen van de geest wordt het stuur van alle innerlijk leven.Dit is alleen met behulp van de begenadigde kracht van de Heilige Geest te verwerven. Door Hem wordt de morele kracht vast gelegd in de ziel, als resultaat van geestelijke wedergeboorte.

Het vuur van de Heilige Geest verbrandt alle troebelingen van het innerlijk oog, reinigt het denkvermogen en maakt het helderziend om Gods wonder te aanschouwen. Door Hem alleen kan de ziel haar geestelijke wedergeboorte verkrijgen en door God met de onuitsprekelijke

Zoonschap en vergoddelijking 166

Zoonschap en vergoddelijking

Die Geest getuigt met onze geest, dat wij kinderen Gods zijn. (Rom.8:16)

Eindelijk eindigt de tijd van verborgen gemeenschap met God; nu neemt God op bijzondere wijze intrek in de mens en vervult hem openlijk. Als de wil geduldig, onverstoorbaar de Heilige Geest volgt,als de ziel leeft in overeenstemming met de geboden en als niets meer de Geest krenkt, dan vloeit de genade onmiddellijk in de mens en wordt hij geheel tot woonplaats van de Heilige Geest.’ (Makarios van Egypte)

‘De ziel wordt – na lange beproevingen – opgenomen in het zoonschap van God. God zelf vertrouwt zich toe aan het hart en keurt de mens waardig met Hem één te zijn in de geest. De goddelijke genade verlicht in het diepst van zijn binnenste zijn gehele wezen. Hem tekent het licht van Gods aangezicht (Ps. 5:7). De Heer neemt intrek in hem en vult hem met de gaven van de Heilige Geest.

Mensen die de wedergeboorte in de Geest waardig zijn gekeurd ervaren velerlei uitwerkingen van Zijn genade. Soms vervult hen onuitsprekelijke blijdschap: ‘uw hart zal zich verblijden en niemand ontneemt u uw blijdschap’ (Joh. 16:22), ‘het koninkrijk Gods bestaat …in rechtvaardigheid, vrede en blijdschap door de Heilige Geest ‘(Rom. 14:17), ‘ De ziel vlamt op en streeft in onuitsprekelijke blijdschap en liefde naar God.’ (Diadoch. 13). Vaak overvalt haar een onuitsprekelijke, diep innerlijke vrede, een gewichtloze,gevleugelde lichtheid. Dan weer doorleeft zij de diepste, deemoedige, pijnlijke zelfherkenning en berouw of erbarmen over het gehele mensen-geslacht. Vaak doet de Geest haar ontbranden in een zo grote liefde,dat zij iedere mens aan haar hart zou willen sluiten, zonder goeden van slechten te onderscheiden.

De genade geeft het hart en alle uitingen rust, de ziel gelijkt in haar blijdschap op een argeloos kind en veroordeelt noch zondaren noch Farizeeërs; zij ziet allen aan met reine blik, verheugt zich over eenieder en zou allen willen liefhebben en eren. Soms openbaart zich verborgen wijsheid aan de geest, toont zich een schouw van goddelijke

Doorlichting en verlichting 167

Doorlichting en verlichting

Wie het doel van het begenadigde leven bereikt wordt geheel doorlicht, als een lichtgevende ster, een licht uitstralende zon.(Theophanos de kluizenaar)

Het is goed je van tijd tot tijd het doel van de begenadiging voor ogen te stellen. Wanneer je je daarvan bewust bent, doet het je al

Een getuigenis van de geest 169

Een getuigenis van de geest

Mijn spreken en mijn prediking kwam ook niet met meeslepende woorden van wijsheid, maar met betoon van geest en kracht, opdat uw geloof niet zou berusten op de wijsheid van mensen, maar op de kracht van God (1 Cor.2:4-5)

Het gesprek van de grote Russische starets Serafim van Sarov met de grootgrondbezitter en rechter Nikolai Motovilov in november 1831 geeft een inzicht in de toestand van verlichte geesten. Motovilov wordt zijn leven lang geboeid door de vraag naar het doel van christelijk leven. Vader Serafim wijst als dit doel aan het verwerven van de genade van de Heilige Geest. Door zijn gebed wordt aan Motovilov direct de verlichting geopenbaard. Aantekeningen van Motovilov geven deze gebeurtenis aan ons door:

Inwoning van en liefde tot God 176

Inwoning van en liefde tot God

Bij het planten van de wijnstok is veel vlijt en inspanning nodig,wil men later oogsten; zonder druiven zou alle werk tevergeefs geweest zijn. Zo is het ook met het gebed. Al onze inspanning zou vergeefs zijn, als de vruchten van de Geest, liefde, vrede en blijdschap zouden ontbreken. (Makarios van Egypte)

Het echte christelijke leven is een doeltreffende omgang met God, een leven van de Heilige Geest, die alles heiligt,in je hart. Het gehele proces van innerlijke verandering voltrekt zich in het licht van de gemeenschap met God, die leidt tot een steeds diepgaander begrijpen van het leven met God en zijn hoogtepunt vindt in het inwonen van God in de mens.

In het begin van de gemeenschap met God bindt zich Gods macht aan de vrijheid van de mens en begint diens ziel te reinigen. De mens voelt deze macht, die hem steunt, hem helpt, maar zijn hartstochtelijkheid belet hem geheel op God te rusten. Hem ontbreekt nog de volle kracht van God; zijn hart is onbevredigd, onvervuld. Het dorst ernaar God geheel te herbergen, Hem met zijn gehele wezen lief te hebben, maar het houdt tegelijkertijd nog vast aan zijn hartstochtelijkheid. Tijdens de omgang met God groeit de band met Hem. De volkomen gemeenschap met God, waarbij de Heilige Geest volledig aan de mens wordt toevertrouwd, in hem woont, is de inwoning van God in de mens.

Deze inwoning is niet alleen abstract, maar levend, werkelijk. Het beschouwen van God, het streven van het hart en het verstand naar God bereiden de mens erop voor Hem werkelijk in zich op te nemen. Tegelijk met de inwoning wordt God werkzaam in de mens, zonder de menselijke persoonlijkheid in haar kwaliteiten te doen verdwijnen: ‘want God is het, die om Zijn welbehagen zowel het willen als het werken in u werkt’ (Filipp. 2:13); ‘en toch leef ik niet meer mijn ik, maar Christus leeft in mij’ (Gal. 2:20).

De brief van een stervende starets aan zijn leerling leidt in in deze geestelijke ervaringen (naar J. Gurij, Geheimen van het christelijke leven, Optina 1908).

‘Jou, mijn naaste vriend in Christus, wil ik dat ervaren van de liefde Gods schilderen, waarnaar ik dertig jaren lang tevergeefs heb gestreefd. Dit streven waren de weeën bij de geboorte van mijn geest.Aan de ene kant streed ik tot uitputting toe tegen mijzelf en mijn hartstochten. Aan de andere kant leeft in mij het verlangen naar iets beters en hogers dan alle hartstochten konden bieden. Dit verlangen

Het schouwende voortdurende gebed 179

Het schouwende voortdurende gebed

Is de atmosfeer van het hart dank zij waakzame nuchterheid rein geworden, dan zijn wij in staat de zon van de waarheid – Christus – te schouwen en worden wij door Hem verlicht. Want alleen aan de reinen van hart wordt Zijn woord geopenbaard.(Philotheos van Sinaï)

‘Tijdens de toepassing van het gebed des harten klim je met behulp van de Heilige Geest op van het werkgebed tot het zelfwerkzame schouwende gebed.

Dit gebeurt, wanneer je alle geboden vervult en jezelf met je denken, voelen en handelen geheel overgeeft in de wil van God. Bovenal helpt hierbij diepe deemoed vanuit het diepst van je hart, die je ziel zuivert van alle verontreiniging door hartstocht. Dan neemt de genade – de moeder der mensheid – je door Hem gereinigd bewustzijn als een kind bij de hand, leidt het van het ene stadium van geestelijke schouw naar het andere en openbaart het overeenkomstig zijn graad van reiniging onuitsprekelijke geheimen van God. Dat is het echte, reine, schouwende gebed, dat je met eerbied en ontzetting vervult. Gregorius van Sinaï schildert als vruchten van het schouwend gebed:het schouwen van de onzichtbare God en de heilige drieëenheid, de oorzaak van al het geschapene; de innerlijke orde van de van goddelijke geest vervulde hiërarchieën der Engelen,het hogere inzicht van alle aardse schepselen; het neerdalen van de Logos; de opstanding van de doden; het laatste oordeel en het koninkrijk Gods in de eeuwigheid.

De reinheid van het bewustzijn 180

De reinheid van het bewustzijn

Zalig de reinen van hart, want zij zullen God zien (Matth.5:8)

‘De reinheid van het bewustzijn verleent het de wijsheid alles – de wijze van streven, woorden en daden – in de zin van God met onfeilbare zekerheid te verrichten. Zalig is inderdaad, wie zijn denken heeft verbonden aan het Jezus-gebed en Hem onophoudelijk aanroept vanuit zijn hart zo vaak hij ademhaalt. De zon geeft de dag, de heilige naam van Christus, die in het denken straalt, verwekt ontelbare op zonnen gelijkende beschouwingen.'(Hesychios van Jeruzalem)

‘Wie zijn bewustzijn in ware toestand wil schouwen, moet zich vrij maken van alle hersenspinsels en dan schouwt hij het als een saffier of de kleur van de hemel. Maar dit gelukt slechts hem, die vrij is van hartstocht, want daartoe is de hulp van God en van Zijn goddelijk licht nodig.’ (Gregorius Palama)

‘Er bestaat een reinheid van denken, waarin tijdens het gebed het licht van de Drievuldigheid schijnt. Dit zo verlichte bewustzijn geeft ook aan het daaraan verbonden lichaam vele tekenen door van goddelijke schoonheid en verleent het geweldige kracht. Daaruit komt een God schouwende, van goedheid vervulde stemming voort, die niet tot kwaad te brengen is.’ (Izaäk van Syrië)

‘Wordt het bewustzijn verlicht en het hart vernieuwd, dan straalt daarin op de schouw van de Drieëenheid haar mysteriën gepaard gaande met een volledig inzicht in het toekomstig heil. De verlichte leert en onderzoekt niet, maar schouwt rechtstreeks de heerlijkheid van Christus en schept vreugde uit het beschouwen van de geheimen van een nieuwe wereld. Dit volmaakte zien komt tegelijk met het ontvangen van de Geest, die onze geest voert naar dat gebied van schouwen.'(Izaäk de Syriër)

Het wijze begenadigde gebed 181

Het wijze begenadigde gebed (naar Gregorius van Sinaï: Uit het leven van Maximos de Kapsikoliviet, Philokaleia, Deel V)

‘Een gesprek van Gregorius van Sinaï met Maximos de Kapsikoliviet geeft ons door, hoe in Maximos’ ziel het begenadigde vuur ontvlamde en het voortdurende, zelfwerkzame gebed begon. Bovendien openbaren zich tot zekere hoogte geheimen van de hoogste gebedstoestanden, waaraan wij niet kunnen raken, omdat zij eenvoudigweg onze geestelijke leeftijd en ons begrip te boven gaan.Een kennen van deze toestanden is echter voor ons toch bevorderlijk om eerbied te krijgen en niet te menen dat het gebedsleven uitgeput is met datgene wat wij zelf weten.'(Theophanos de kluizenaar)

‘De goddelijke Gregorius ontmoette Maximos en vroeg hem:“Zeg mij, eerwaardige vader, verricht u het voortdurende, wijze gebed?” De ander knikte en antwoordde: “Ik wil voor u niet verbergen welk een wonderbaarlijke gebeurtenis mij is overkomen. Vanaf mijn jeugd was ik diep gelovig en toen ik weer eens, zoaIs gewoonlijk, onder tranen en met grenzeloze warmte bad om de gave van het voortdurende gebed tot de Moeder Gods, ervoer ik plotseling een bijzondere warmte, een vuur in mijn hart, dat mij niet brandde, maar bezielde en zalig maakte en mij vervulde met een diepe innerlijke ontroering. Vanaf dit ogenblik verricht mijn hart in mijn innerlijk onophoudelijk het gebed des harten en.mijn bewustzijn wordt verzaligd in het gestadig denken aan Jezus Christus en de Moeder Gods.Vergeef mij.”

De heilige Gregorius vroeg: “Ik verzoek u, eerwaardige vader,zeg mij, hebt u tijdens het gebed des harten een innerlijke verandering of de een of andere vrucht van de Heilige Geest ervaren?” De goddelijke Maximos antwoordde hem: “Ja, mij vervulde een overvloedige liefde tot God die mijn geest tot God ophief. Daarvoor begaf ik mij in de eenzaamheid en beoefende het zwijgen om de vrucht van het gebed in hoger mate te ontvangen.” Gregorius vroeg opnieuw:“Vertrouw mij, als het u belieft; ik vraag u, wat doorleeft uw geest,wanneer hij opgeheven wordt en God schouwt met de ogen van het bewustzijn? Kan hij ook dan het gebed des harten verrichten?”Maximos antwoordde: “Nee, dat kan hij niet. Wanneer de genade van de Heilige Geest door middel van het gebed in de mens haar intrek neemt, houdt het gebed op, want het is verhoord. Het denkvermogen volgt nu de Heilige Geest, waarheen deze het ook voeren wil: naar de onlichamelijke lucht van het goddelijke licht, naar een